Bakı və İslamabadın səma qardaşlığı

  Azərbaycanla Pakistanın tərəfdaşlığı artıq sadəcə diplomatik jestlər və ikitərəfli səfərlərlə məhdudlaşmır. 2025-ci ildə bu əlaqələr açıq şəkildə hərbi-aviasiya məzmunu qazanaraq regional təhlükəsizlik arxitekturasının əsas elementinə çevrilir. Əvvəllər təmaslar daha çox birgə təlimlər və ayrı-ayrı silah nümunələrinin tədarükü ilə məhdud idisə, indi söhbət Hərbi Hava Qüvvələri sahəsində sistemli inteqrasiyadan gedir. Bu prosesə pilot hazırlığı, uçuş platformalarının modernləşdirilməsi və taktiki komplekslərin tədarükü daxildir.

İslamabad hər zaman Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün fasiləsiz dəstəkçisi olub, o cümlədən 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsi zamanı. Bu dəstək yalnız siyasi deyil, praktik müstəvidə də özünü göstərib. Hələ 2010-cu illərin ortalarında Bakı Pakistandan PAC Mushshak tipli təlim-tədris təyyarələri almışdı ki, bu da pilotların yerli bazada hazırlanmasına və xarici mərkəzlərdən asılılığın azalmasına imkan verdi. Ancaq əsl strateji dönüş o zaman baş verdi ki, Azərbaycan aviasiya parkının diversifikasiyasını prioritet elan etdi, sanksiya və siyasi risklərlə bağlı təchizatçılardan uzaqlaşmağa başladı.

Məhz bu məqamda güclü müdafiə sənayesi və JF-17 Thunder çoxməqsədli qırıcılarının istehsalı ilə Pakistan ən optimal tərəfdaşa çevrildi. Dördüncü nəsil bu qırıcı müasir avionika sistemləri, fazalı qəfəs radarları və "hava-hava", "hava-yer" tipli idarəolunan raketlərin inteqrasiyası imkanları ilə Azərbaycanın xüsusi maraq dairəsinə daxil oldu. Üstəlik, söhbət yalnız hazır platformaların alınmasından deyil, həm də onların region şəraitinə uyğunlaşdırılmış modernləşdirilməsi və birgə istehsalı imkanlarından gedir. Bu, dağlıq ərazilərdə döyüş tətbiqi və radioelektron mübarizə şəraitində sınaqlardan keçməli olan real praktiki layihədir.

Əməkdaşlıq mənzərəsini pilotsuz aviasiya sahəsindəki təşəbbüslər tamamlayır. Əgər əvvəllər Azərbaycan daha çox Türkiyə və İsrail istehsalı olan PUA-lara üstünlük verirdisə, son illərdə Pakistanın kəşfiyyat-zərbə sinfinə aid modellərinə maraq artıb. Bu sistemlər mövcud hava monitorinqi və şəbəkə-mərkəzli əməliyyat arxitekturasını tamamlayaraq Bakıya daha balanslı hava komponenti qurmaq imkanı yaradır. Burada qırıcı aviasiya ilə dronların vahid idarəetmə sistemi çərçivəsində sinxron fəaliyyətindən söhbət gedir.

Azərbaycanla Pakistan arasındakı strateji tərəfdaşlıq artıq çoxdan protokol bəyanatlarının sərhədini aşıb. Bu gün bu əlaqələr genişlənmiş hərbi-texniki əməkdaşlıq sisteminə çevrilib. Buraya döyüş hazırlığı, qərargah strukturlarının inteqrasiyası, aviasiya və müdafiə texnologiyaları üzrə birgə proqramlar daxildir. Alyansın əsasında üst-üstə düşən geosiyasi maraqlar, qarşılıqlı etimad və regionun artan militarizasiyası fonunda yalnız konsolidasiya olunmuş səylərin təhlükəsizlik və qüvvələr balansını təmin edə biləcəyi anlayışı dayanır.

Əməkdaşlığın inkişafını sürətləndirən əsas amillərdən biri Azərbaycanın Silahlı Qüvvələrin modernləşdirilməsinə, xüsusən də hava-kosmik komponentin gücləndirilməsinə yönəlmiş siyasətidir. Bakı yüksək mobil, texnoloji cəhətdən zəngin bölmələr yaratmaq kursu götürüb. Bu bölmələr lokal münaqişələrdə də, strateji çəkindirmə çərçivəsində də çevik tapşırıqlar icra etməyə qadir olmalıdır. Güclü müdafiə sənayesi və döyüş şəraitində aviasiya, tank qoşunlarının tətbiqi sahəsində unikal təcrübəsi ilə Pakistan bu prosesdə təbii tərəfdaş qismində çıxış edir.

Birgə hərbi təlimlər isə əməkdaşlığın möhkəmlənməsində həlledici alət olaraq qalır. "Üç qardaş" və "Anadolu qartalı" kimi manevrlərdə Azərbaycan, Pakistan və Türkiyə bölmələri çiyin-çiyinə çıxış edərək operativ uzlaşmanı, radioelektron qarşıdurma şəraitində taktiki hərəkətləri və inteqrasiya olunmuş HHM sistemlərinin tətbiqini sınaqdan keçirirlər. Bu poliqonlarda artıq mürəkkəb ssenarilər - pilotsuz aviasiyanın zərbə qırıcıları ilə qarşılıqlı fəaliyyəti, quru qoşunlarının havadan müdafiəsi, dağ-meşə relyefində xüsusi əməliyyatların aparılması məşq olunur. Bu, sadəcə siyasi həmrəyliyin nümayişi deyil, döyüş idarəçiliyi və koordinasiyasının real prosedurlarının operativ-taktiki səviyyədə işlənməsidir.

Azərbaycanda və Pakistanda hərbi kadrların hazırlanması da az əhəmiyyət kəsb etmir. Yüzlərlə azərbaycanlı hərbçi Pakistanın hərbi akademiyalarında kurslar və təcrübə proqramları keçib. Buraya pilot hazırlığı məktəbləri, xüsusi təyinatlı zabitlərin və Hərbi Dəniz Qüvvələri mütəxəssislərinin təlimləri daxildir. Belə təcrübə ümumi peşəkar dilin formalaşmasına, taktiki yanaşmaların unifikasiyasına və komanda strukturlarının müasir təhdidlərə qarşı dayanıqlığının artırılmasına xidmət edir.

Xüsusi diqqətə layiq sahələrdən biri də müdafiə texnologiyalarının ötürülməsi və silah istehsalı üzrə birgə layihələrdir. Azərbaycan Pakistan istehsalı JF-17 Thunder qırıcılarına, kəşfiyyat-zərbə sinfinə aid pilotsuz uçuş aparatlarına, həmçinin radioelektron mübarizə sistemlərinə maraq göstərir. Gələcəkdə söhbət yalnız birbaşa tədarükdən deyil, həm də lisenziyalı istehsaldan, lokal yığım və texnikanın Cənubi Qafqaz teatrına uyğunlaşdırılmasından gedir. Pakistan üçün isə Bakı Cənubi Asiyadan fərqli şəraitdə silah sistemlərinin sınaq və tətbiqi baxımından əhəmiyyətli tərəfdaşa çevrilir. Bu da onların öz texnologiyalarını təkmilləşdirməsinə imkan verir.

Beləliklə, 2025-ci ildə Azərbaycanla Pakistan arasında əməkdaşlıq müdafiə sahəsində strateji alyans səviyyəsinə yüksəlib. Onun əsas özəlliyi deklarativ dəstəyə deyil, praktiki sinerjiyə söykənməsidir. Bu sinerji birgə təlim, döyüş hazırlığı, texnoloji mübadilə və vahid hərbi planlaşdırma məkanının formalaşdırılması ilə özünü göstərir. Qlobal təhlükəsizlik sisteminin təlatümlü olduğu bir vaxtda məhz belə alyanslar sabitliyin təminatçısı və strateji çəkindirmə faktoruna çevrilir.

JF-17 Thunder Block III qırıcılarının alınması barədə müqavilənin imzalanması Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələrinin gələcəyini müəyyən edən strateji addım oldu. Bu seçim MiQ-29 və Su-25 kimi sovet mirasından imtinanı və altıncı nəsil müharibə tələblərinə uyğun platformalara keçidi simvollaşdırır. Burada üstünlük şəbəkə-mərkəzli əməliyyatlara, inteqrasiya olunmuş HHM-RƏM sistemlərinə və daha yüksək avtonomluğa verilir.

Bakı 24 təyyarə üzrə müqavilə imzalayıb, əlavə 12 ədəd üçün opsion əldə edib. Azərbaycan üçün JF-17 Block III yalnız aviaparkın yenilənməsi deyil, yeni konsepsiyalı Hərbi Hava Qüvvələrinin qurulması deməkdir. Bu qüvvələr PUA-larla inteqrasiya olunmaq, hava məkanına nəzarəti təmin etmək və düşmənin kritik obyektlərinə dəqiq zərbələr endirmək iqtidarında olacaq. Türkiyə PUA-ları, yerli HHM vasitələri və artan kibertəhlükəsizlik, həmçinin RƏB imkanları ilə birlikdə bu addım ölkənin hərbi potensialını keyfiyyətcə yeni mərhələyə çıxarır.

Azərbaycanla Pakistan arasındakı hərbi-texniki əməkdaşlıq bu gün artıq sadəcə diplomatik jest deyil, Avrasiyada yeni qüvvələr balansını formalaşdıran strateji alyansdır. Bakı və İslamabad milli təhlükəsizlik maraqlarının ortaq olmasından və oxşar geosiyasi orientirlərdən çıxış edir, onların əməkdaşlığı konkret layihələr üzərində qurulur: döyüş hazırlığından və birgə manevrlərdən tutmuş qabaqcıl texnologiyaların ötürülməsinə və müdafiə sənayesində inteqrasiyaya qədər.

Texnologiya transferi burada xüsusi yer tutur. Söhbət yalnız Pakistan istehsalı olan hərbi sistemlərin - zirehli texnikadan HHM vasitələrinə qədər - tədarükündən deyil, həm də perspektivli platformaların birgə hazırlanmasından gedir. Bakı və İslamabad lokal istehsalın təşkili, pilotsuz zərbə komplekslərinin birgə layihələndirilməsi və aviaparkın müasir idarəetmə sistemləri ilə modernləşdirilməsi məsələlərini müzakirə edirlər.

Nəticə etibarilə, Azərbaycan-Pakistan hərbi-texniki əməkdaşlığı tədricən tamhüquqlu strateji alyans səviyyəsinə keçir. Bu, sadəcə təcrübə mübadiləsi və ya silah tədarükü deyil - iki ölkənin sinxron əməliyyatlar apara biləcəyi, müdafiə sənayesini inkişaf etdirəcəyi və uzunmüddətli tərəfdaşlıq əsasında regional təhlükəsizliyi gücləndirəcəyi vahid hərbi məkanın formalaşmasıdır.

JF-17 Thunder Block III-un Azərbaycanın arsenalına daxil olması isə Hərbi Hava Qüvvələrinin tarixində dönüş nöqtəsi deməkdir. Bu təyyarə sadəcə döyüş maşınlarının yenilənməsi deyil, Bakının sovet platformalarından - MiQ-29 və Su-25-dən - XXI əsrin hibrid müharibəsinin tələblərinə cavab verən müasir çoxfunksiyalı sistemlərə keçid strategiyasının tərkib hissəsidir.

Block III inkişaf deyil, keyfiyyət sıçrayışıdır. Onun imkanları döyüş effektivliyi və hava məkanına nəzarətdə tamamilə yeni mərhələ yaradır. KLJ-7A tipli aktiv fazalı qəfəs radarı "aşağıya bax-aşağıya atəş aç" rejimini, radioelektron qarşıdurmaya davamlılığı və eyni vaxtda 15 hədəfi izləyib altısını vurmaq imkanını təmin edir. RƏB ilə doymuş mühitdə bu, informasiya və atəş gücü sahəsində qəti üstünlük deməkdir.

Pilot kabinəsi "şüşə kokpit" standartlarına uyğun hazırlanıb: genişbucaqlı HUD displeyi, üç böyük çoxfunksiyalı ekran və dəbilqəyə quraşdırılmış indikator sistemi pilotu vahid şəbəkəvi döyüş idarəetmə strukturunun elementi edir. Burada "bax və at" prinsipi reallaşdırılıb ki, bu da PL-10E raketlərindən istifadə ilə yaxın hava döyüşünü xeyli sadələşdirir.

Block III-un silahlanması universal arsenal formalaşdırır. 200 km-dən artıq məsafəyə malik PL-15 raketləri radar horizontundan kənardakı hədəfləri məhv etməyə imkan verir, yüksək dəqiqlikli "hava-yer" sursatları və gəmiəleyhinə raketlər isə təyyarəni strateji güc proyeksiyası vasitəsinə çevirir. Bu artıq yalnız qırıcı deyil, həm də tamhüquqlu zərbə əməliyyatları platformasıdır.

RƏB kompleksi də xüsusi diqqətə layiqdir: radiolokasiya xəbərdarlıq qəbulediciləri, raket hücumu deteksiya sistemləri, dipol tələblərin və istilik tələlərinin avtomatik atılması. Kompozit materialların geniş istifadəsi və azaldılmış effektiv əks olunma sahəsi ilə birlikdə bu, müasir HHM şəraitində təyyarənin döyüş davamlılığını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

İqtisadi məntiq də aydındır: Block III F-16 və ya Eurofighter kimi Qərb analoqlarından dəfələrlə ucuz başa gəlir, amma əsas əməliyyat tapşırıqlarını tam şəkildə yerinə yetirir. Pakistan texnoloji əməkdaşlıq, təlim və servis dəstəyi təklif etməyə hazırdır ki, bu da sərt məhdudiyyətli Qərb müqavilələrindən ciddi şəkildə fərqlənir.

Azərbaycan üçün bu alış strateji xarakter daşıyır: modernləşdirilmiş Hərbi Hava Qüvvələri çəkindirmə faktoru və regional təsir alətinə çevrilir. Cənubi Qafqazın coğrafiyası, dağlıq relyefi və döyüş teatrının xüsusiyyətləri çoxməqsədli, həm havada üstünlük, həm də taktiki dəstək funksiyalarını icra edə bilən maşınlar tələb edir. Block III bu doktrinaya mükəmməl şəkildə uyğun gəlir, Azərbaycanın HHQ-ni yalnız müdafiə deyil, həm də regional dinamikaya aktiv təsir göstərən gücə çevirir.

Ən vacib amillərdən biri isə şəbəkə inteqrasiyasıdır. JF-17-nin Türkiyə-Azərbaycan C4ISR (idarəetmə, rabitə, kompüterlər, kəşfiyyat, müşahidə) konturuna daxil edilməsi şəbəkə-mərkəzli müharibə imkanlarını açır. Təyyarələr Bayraktar TB2 və Akıncı PUA-larından hədəf təyinatı ala bilir, "hava nəzarətçisi" rolunda çıxış edir və quru, həm də dəniz hədəflərinə zərbələri koordinasiya edə bilir. Bu, JF-17 Block III-ü "çoxsəviyyəli döyüş meydanı" konsepsiyasının əsas elementi edir, burada pilot və dron vahid döyüş matrisində hərəkət edir.

Sazişin sənaye bloku da strateji əhəmiyyət kəsb edir. Sektor mənbələrinə görə, texniki xidmət və əsaslı təmirin müəyyən hissəsi Azərbaycanda lokallaşdırılacaq. Bu, yalnız texnologiya transferi deyil, həm də ölkə daxilində mühəndislik kompetensiyalarının möhkəmlənməsi deməkdir. Birgə müəssisələrin yaradılması və kadrların hazırlanması Azərbaycanda hərbi aviasiya istehsalı və servis məktəbinin əsasını qoyur.

Maliyyə-texniki parametrlər də təsirli görünür. Ümumi dəyər silahlanma, logistika və təlim proqramları ilə birlikdə 800 milyon - 1,2 milyard dollar arasında qiymətləndirilir. Təchizat tempi rübdə 2-3 təyyarədir ki, bu da döyüş eskadrilyalarının qısa müddətdə formalaşdırılmasına imkan yaradır. Şəxsi heyətin hazırlığı artıq Pakistanın Peşəvar və Kamra aviabazalarında gedir: 50-dən çox azərbaycanlı pilot və 120 mühəndis-texnik trenajorlar, taktiki siniflər və maddi-texniki bazanı öyrənmə mərkəzlərində kurs keçib. Azərbaycanda JF-17 parkının texniki hazırlıq əmsalı bu gün 85%-ə çatıb ki, bu da yeni texnika üçün olduqca yüksək nəticə hesab olunur.

Beləliklə, JF-17 Block III Azərbaycanın arsenalında sadəcə yeni qırıcı deyil, hərbi müstəqilliyin yeni mərhələsinin simvolu, daha geniş regional təhlükəsizlik sisteminin tərkib hissəsi və Cənubi Qafqazda strateji balansı dəyişdirə bilən faktor olur.

Sistemli əməkdaşlıq bir neçə əsas istiqamət üzrə qurulub. Birincisi, müntəzəm çoxtərəfli təlimlərdir. "Üç qardaş" və "Anadolu qartalı" kimi birgə manevrlər aviasiya, xüsusi təyinatlı qüvvələr və HHM bölmələrinin qarşılıqlı fəaliyyətini, C4ISR alqoritmlərinin işləkliyini, həmçinin düşmənin HHM sistemlərinin məhv edilməsi (SEAD) əməliyyatlarını sınaqdan keçirməyə imkan verir. İkincisi, əməkdaşlığın mühüm elementi kadr hazırlığıdır. Azərbaycan zabitləri Pakistan hərbi akademiyalarında kurslar keçərək qərargah işi metodikalarını, qoşun növlərinin qarşılıqlı fəaliyyətini, PUA operatorlarının hazırlığını və şəbəkə-mərkəzli əməliyyatların aparılmasını öyrənirlər. Bu mübadilə yalnız şəxsi heyətin peşəkar səviyyəsini gücləndirmir, həm də korpuslar səviyyəsində etimad formalaşdırır.

Üçüncü istiqamət isə müdafiə texnologiyaları sahəsində transfer və kooperasiyadır. Burada söhbət yalnız hazır sistemlərin alınmasından deyil, yeni silah nümunələrinin birgə hazırlanmasından gedir. Son illərdə Azərbaycan Pakistan istehsalı aviasiya platformalarına, o cümlədən müasir RLS və "hava-hava", "hava-yer" silah sistemləri ilə təchiz olunmuş JF-17 Thunder qırıcılarına maraq göstərir. Xüsusi diqqət pilotsuz sistemlərə, tank əleyhinə raket komplekslərinə və radioelektron mübarizə vasitələrinə yönəlib. Pakistan isə öz müdafiə sənayesi üçün perspektivli bazar və bu texnologiyaları silahlı qüvvələrinə inteqrasiya etməyə hazır olan strateji müttəfiq qazanır.

Beləliklə, Azərbaycanın və Pakistanın hərbi müstəvidə alyansı ayrı-ayrı layihələrin toplusu deyil, təlim, birgə manevrlər və texnoloji inteqrasiyanı özündə birləşdirən bütöv bir sistemdir. Regional təhlükəsizliyin transformasiya dövründə bu bağ ən mühüm qüvvələr balansı faktoruna çevrilərək həm Bakıya, həm də İslamabada strateji dərinlik və operativ çeviklik qazandırır.

Vacib amillərdən biri də platformanın kastomizasiyasıdır: Pakistan yalnız təyyarələri deyil, həm də tam müşayiət dövrünü - Kamra Aviasiya Kompleksində uçuş heyətinin hazırlanmasından tutmuş Azərbaycanda texniki xidmət və təmir (MRO) mərkəzlərinin yaradılmasına qədər - təqdim etməyə hazırdır. Bu isə faktiki olaraq texnologiyaların ötürülməsi və döyüş aviasiyasının yerli bazada servis imkanlarının qurulması deməkdir ki, ölkənin strateji müstəqilliyini kəskin şəkildə artırır.

Bu təyyarələr yeni çoxməqsədli eskadrilyanın nüvəsinə çevrilərək Azərbaycanın şəbəkə-mərkəzli Hərbi Hava Qüvvələrinin əsasını formalaşdıracaq. Bu, o deməkdir ki, gələcəkdə onlar pilotsuz uçuş aparatları, müasir HHM sistemləri və kəşfiyyat vasitələrini əhatə edən vahid döyüş idarəetmə sisteminə inteqrasiya ediləcək. Beləliklə, havada üstünlük, operativ çeviklik və şəbəkə uyğunluğuna əsaslanan yeni hərbi doktrina yaradılır.

Bakı ilə İslamabadın hərbi-texniki əməkdaşlığı sadə tədarüklərdən çox-çox kənara çıxır. Bu, Türkiyə ilə birgə öz "Cənub müdafiə kəmərini" formalaşdıran orta güclərin strateji alyansıdır. Azərbaycan üçün JF-17-nin inteqrasiyası sadəcə aviaparkın modernləşdirilməsi deyil, texnoloji suverenliyə, döyüş hazırlığına və uzunmüddətli təhlükəsizliyə qoyulan sərmayədir. Bu addım hərbi akademiyalarda Hərbi Hava Qüvvələrinin rasional və balanslaşdırılmış modernləşdirilməsinin, bölgədə qüvvələr balansını keyfiyyətcə dəyişdirə bilən nümunəsi kimi öyrəniləcək.