Bakı. Trend:
Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsinin (BQXK) Bakıdakı ofisininfəaliyyətinə son verməsi ilə bağlı bəyanatı həm simvolik, həm dəqanunauyğun hadisədir. Təşkilatın Ermənistandakı nümayəndəliyininrəhbəri Dafne Mare bu qərarı “qalmaq üçün getmək” kimi təqdimetməyə çalışsa da, onun diplomatik nikbinliyinin arxasında açıq birhəqiqət dayanır - Azərbaycanın BQXK-yə olan etimadı tamamilətükənib. Bu inamsızlığın səbəbləri son onilliklərlə məhdudlaşmır,kökləri çox daha dərinə gedir: təşkilatın illərlə formalaşmışqərəzli, ikili standartlı, ikiüzlü, saxta və siyasi məzmunlufəaliyyət təcrübəsinə əsaslanır.
BQXK özünü “beynəlxalq” adlandırsa da, əslində, sırf İsveçrəQHT-sidir. 1863-cü ildə yaradıldığı gündən bu günə qədər təşkilatınbütün 16 prezidenti İsveçrə vətəndaşları olub. İdarəetmənin 90faizdən çox əsas vəzifələri də məhz isveçrəlilərin əlindədir. Bucür kadr monomillətçiliyi bərabər təmsilçilik və çoxtərəflilikprinsiplərinə tam ziddir. Əslində, biz “neytrallıq” bayrağı altındaBernin və onun müttəfiqlərinin xarici siyasət alətini görürük.
Məhz buna görədir ki, BQXK böhran nöqtələrində seçici mövqetutur: bəzilərini dəstəkləyir, digərlərini isə görməzdən gəlir.Afrikadakı müharibələrə münasibəti yaddan çıxarmaq olmaz: 1990-cıillərdə Ruandadakı faciələri qeydə alsa da, Qərb dövlətlərininrolunu qəsdən susqunluqla ötüşdürdü. 2003-cü ildə İraqa ABŞmüdaxiləsindən sonra isə BQXK minlərlə mülki şəxsin ölümünə dairrəqəmlərə malik olsa da, bu faktları geniş ictimaiyyətə təqdimetmədi.
Azərbaycanın BQXK ilə təcrübəsi acı dərslərlə doludur. 1990-cıillərdə Birinci Qarabağ müharibəsi zamanı təxminən 4000azərbaycanlı erməni əsirliyinə düşdü. 1998 və 2001-ci illərdəBQXK-nin rəsmi məktublarında 54 azərbaycanlı hərbi əsirinmövcudluğu təsdiqlənsə də, vətənə yalnız 17 nəfərin nəşiqaytarıldı. Yüzlərlə insanın taleyi isə hələ də qaranlıq olaraqqalır. Azərbaycan dəfələrlə Qızıl Xaçdan araşdırmalara dəstəkgöstərməyi tələb etsə də, cavab ya sükut, ya da formal məktublardanibarət oldu. Nəticədə on minlərlə ailə onillərlə ümid vəbilinməzlik içində yaşamağa məhkum edildi.
Başqa bir nümunə Xankəndidəki ofisin fəaliyyətidir. Həmin ofisBakının razılığı olmadan, birbaşa İrəvandakı nümayəndəliyə tabeşəkildə işləyirdi ki, bu da neytrallığın əsas prinsiplərinin kobudşəkildə pozulması demək idi. Əslində, BQXK işğal altında olanərazilərdə Ermənistanın inzibati üstünlüyünü tanıyırdı. Bu isəsadəcə hüquqi anlaşılmazlıq deyil, açıq siyasi mövqe idi vəAzərbaycanın inamını kökündən sarsıtdı.
2020-ci ildə İkinci Qarabağ müharibəsi zamanı BQXK bir daha özəsl simasını göstərdi. Təşkilatın nümayəndələri Füzuliistiqamətində Azərbaycan ordusunun irəliləməsini ləngitmək üçüncəbhə xəttində “humanitar məsələlər” adı altında görüşlər təşkiledirdilər. Qubadlıda isə onlar Bakının Laçın dəhlizi ilə bağlıplanlarını öyrənmək bəhanəsi ilə danışıqlarda israr edirdilər.Əslində isə humanitar missiya adı ilə BQXK əməkdaşları stratejiməlumat toplayır, kəşfiyyat xarakterli fəaliyyətlə məşğulolurdular.
Bu fakt onların fəaliyyətinin əsasını şübhə altına qoyur. Çünkihumanitar təşkilat münaqişənin tərəfinə çevrilə və ya hansısatərəfin maraqlarına xidmət edə bilməz. Amma reallıqda məhz bu başverirdi.
İndisə Dafne Mare iddia edir ki, BQXK “itkin düşənlərinprobleminin həllinə kömək etməyə hazırdır”. Amma rəqəmlər tam başqamənzərəni göstərir.
Birinci Qarabağ müharibəsindən sonra 3890 nəfər vətəndaş itkindüşmüş hesab olunur. Onların arasında dinc sakinlər, qadınlar,qocalar, uşaqlar da var. Onlarla müraciət, yüzlərlə sənəd və şahidifadələrinə baxmayaraq, BQXK heç vaxt real axtarış mexanizmini işəsalmadı. Heç bir ciddi beynəlxalq kampaniya, heç bir genişmiqyaslımissiya təşkil olunmadı. Sadəcə sözlər və sonsuz vədlər.
Bu hərəkətsizlik xüsusilə də BQXK-nin Ermənistan istiqamətindəaktiv fəaliyyət fonunda daha da qərəzli görünür. Ermənistandatəşkilat tibbi və sosial layihələr maliyyələşdirirdi, əsirailələrinə yardım göstərirdi, beynəlxalq forumlar təşkil edirdi.Azərbaycanda isə fəaliyyət formal səfərlər və rəsmi hesabatlarlaməhdudlaşırdı.
BQXK dəfələrlə beynəlxalq qalmaqalların mərkəzinə düşüb. 2016-cıildə məlum oldu ki, Əfqanıstanda təşkilatın anbarlarının birhissəsi üzərində nəzarət itirilib və onlar “Taliban”ın əlinə keçib.2017-ci ildə Afrikada BQXK əməkdaşları humanitar yardımdan asılıqadınların seksual istismarı ilə günahlandırıldı. 2019-cu ildə isətəşkilatın rəhbərliyi özü etiraf etdi ki, ən azı 21 əməkdaş bu cürcinayətlərdə ifşa olunub.
Analitiklər daha bir məqama diqqət çəkirlər - BQXK-nin Qərbölkələrinin kəşfiyyat strukturları ilə sıx əlaqəsinə. Soyuqmüharibə illərində təşkilatın ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsinə özrabitə kanallarına çıxış verdiyi barədə ABŞ və İsveçrədə açıqlananməxfi materiallar bunu təsdiq edir.
BQXK özünü dövlətlərin və fərdi donorların könüllü ianələri iləmaliyyələşən humanitar təşkilat kimi təqdim edir. Amma rəqəmlərədiqqətlə baxanda tam başqa mənzərə üzə çıxır. 2023-cü ildətəşkilatın ümumi büdcəsi 2,3 milyard dollardan çox olub. Buvəsaitin 80 faizdən çoxu NATO və Aİ üzv dövlətlərindən daxil olub.Ən böyük donorlar: ABŞ (təxminən 500 milyon dollar), Almaniya(təxminən 450 milyon), İsveçrə (200 milyon civarında), BöyükBritaniya və Avropa Komissiyasıdır.
Bu maliyyələşmə strukturu təşkilatın “neytrallığını” birbaşaşübhə altına qoyur. ABŞ və Brüsselin siyasi iradəsindən asılı olanbir təşkilat necə qərəzsiz qala bilər? Cavab aydındır. Harada buölkələrin maraqları üst-üstə düşürsə, BQXK fəal olur, haradayoxdursa - göz yummağı üstün tutur. Məsələn, Liviyada 2011-ci ildənsonra Qızıl Xaç onlarla layihə, o cümlədən, tibbi proqramlar həyatakeçirdi, amma NATO bombardmanlarının nəticələrini, minlərlə mülkişəxsin ölümünü demək olar ki, tamamilə görməzdən gəldi.
Ümumiyyətlə, Beynəlxalq Qızıl Xaç Komitəsi yaranan gündənətrafında xüsusi imtiyazlılıq aurası daşıyır. 1863-cü ildəCenevrədə yaradılan bu qurum əvvəlcə silahlı münaqişələrdəhumanitar vasitəçi kimi nəzərdə tutulmuşdu. Amma bir yarım əsrdənçox vaxt ərzində təşkilat təkcə beynəlxalq humanitar hüququnsimvoluna çevrilmədi, həm də idarəetmənin tamamilə bir ölkənin -İsveçrənin vətəndaşlarının əlində cəmləşdiyi qapalı klub formasınıaldı.
Hüquqi baxımdan BQXK İsveçrə mülki hüququ əsasında fəaliyyətgöstərən özəl assosiasiyadır. Lakin Cenevrə konvensiyaları vəİsveçrə ilə imzaladığı xüsusi saziş sayəsində təşkilat beynəlxalqhüquqi subyektlik və hökumətlərarası qurumlarla müqayisə olunanimmunitetlər əldə edib. 1993-cü ildə İsveçrə Federal ŞurasıBQXK-nin bu statusunu rəsmən təsbit etdi, 2020-ci ildə isə sazişiyeniləyərək Komitənin müstəqilliyini və imtiyazlarını bir dahatəsdiqlədi.
BQXK 100-dən çox dövlətlə imtiyaz və immunitetlər barədəikitərəfli razılaşmalar bağlayıb. Bu, təşkilata, demək olar ki,diplomatik missiya kimi fəaliyyət göstərməyə imkan verir, amma nəBMT, nə də milli parlamentlər tərəfindən ciddi nəzarətə tabedeyil.
BQXK-nin əsas idarəedici orqanı Assambleyadır. Onun tərkibində15-dən 25-ə qədər üzv olur və hamısı yalnız İsveçrəvətəndaşlarıdır. Kooptasiya prinsipi (öz-özünü tamamlaması) odeməkdir ki, yeni üzvləri mövcud olanlar seçir. Beləliklə, orqantam qapalı və özünütəmin edən mexanizmə çevrilib. BQXK-ninprezidenti və vitse-prezidenti eyni zamanda Assambleyanınrəhbərliyində də yer alır, həm siyasəti, həm də kadr məsələlərinitam nəzarətdə saxlayır.
Məhz bu fakt ən çox tənqid doğurur. Araşdırmaçılar qeyd edirlərki, rəhbərliyin qapalı və monovətəndaşlı strukturu təşkilatı xaricitəzyiqlərdən qorusa da, eyni zamanda onu “isveçrəli klub” obrazınasalır. Bu isə humanitar fəaliyyətin çoxtərəfli təbiətinəziddir.
BQXK BMT strukturlarına daxil deyil və onun kadr qaydalarınatabe olmur. 1990-cı ildən BMT Baş Assambleyasında müşahidəçistatusuna malikdir, amma UNICEF, ÜST və ya ÜDM kimi ixtisaslaşmışqurumların etdiyi kimi beynəlxalq kadr rotasiyasını həyatakeçirməyə məcbur deyil.
Əslində, biz unikal fenomenlə üzləşirik: İsveçrənin özəlassosiasiyası qlobal səviyyədə fəaliyyət göstərmək və beynəlxalqimmunitet əldə etmək imkanı qazanıb, amma digər millətlərinnümayəndələrinə qapalı olaraq qalır.
Bu gün BQXK dünyanın ən böyük humanitar təşkilatlarındanbiridir. 2024-cü ildə onun strukturlarında təxminən 18 min əməkdaşçalışırdı, 100-dən çox ölkədə 96 nümayəndəlik və missiya fəaliyyətgöstərirdi. 2025-ci il üçün büdcəsi 2,17 milyard İsveçrə frankıtəşkil edir. Əsas vəsait istiqamətlərisə Ukrayna, İsrail və işğalolunmuş ərazilər, Suriya, Yəmən, Əfqanıstandır.
Tənqidçilər bu idarəçilik modelini humanitar gündəliyinmonopoliyalaşdırılması adlandırırlar. Çünki qlobal strategiya vəresurs bölgüsü barədə qərarları dar bir çevrə - yalnız isveçrəlilərqəbul edir, bir-birlərini təyin edir və beynəlxalq institutlarahesabat vermirlər. Bu, BQXK-nin humanitar fəaliyyətinin İsveçrəninmilli maraqları ilə sıx bağlı olduğu barədə şübhələrigücləndirir.
BQXK isə monovətəndaş prinsipini neytrallığı qorumaq zərurətiilə izah edir. Onların məntiqinə görə, məhz başqa ölkələrinnümayəndələrinin olmaması təşkilatın siyasi təsirlərdən uzaqqalmasına və münaqişə zonalarında etimad qazanmasına zəmanətverir.
BQXK-nin tarixi uğurlu lobbiçilik, diplomatiya və hakimiyyətinbir əlin altında cəmlənməsi tarixidir. Təşkilat qlobal oyunçuyaçevrildi, amma idarəçilik modeli dəyişmədi: “isveçrəli klub”,öz-özünü tamamlayan, amma heç bir xarici nəzarətə tabe olmayanqapalı sistem olaraq qaldı. Bu hakimiyyət strukturundakı təhriflabüd şəkildə sual doğurur: bir qapalı çevrə, həqiqətənmi,humanitar hüququn ümumbəşəri prinsiplərini təmsil edə bilər?
Son onilliklərdə Qızıl Xaç strukturu - BQXK, BeynəlxalqFederasiya (IFRC) və milli cəmiyyətlər - korrupsiya, vəsaitlərinmənimsənilməsi və etik pozuntularla bağlı səs-küylü qalmaqallardahallanıb. Bu hadisələr bütün sistemin nüfuzuna ağır zərbəvurub.
2018-ci ildə BQXK rəsmi şəkildə etiraf etdi: 21 əməkdaş ya işdənqovuldu, ya da istefaya məcbur edildi. Səbəb - təşkilatın humanitaryardım göstərdiyi ölkələrdə onların pulla cinsi xidmətlərdənistifadə etməsi idi. Pozuntular 2015-ci ildən etibarən müxtəlifregionlarda qeydə alınmışdı. Bu fakt beynəlxalq humanitar qurumdancəmiyyətin gözlədiyi yüksək etik standartların darmadağın olmasınagətirib çıxardı.
2017-ci ildə Beynəlxalq Qızıl Xaç və Qızıl Aypara CəmiyyətləriFederasiyası elan etdi ki, Ebola epidemiyası ilə mübarizə zamanı(2014–2016) dələduzluq və korrupsiya səbəbindən təxminən 6 milyondollar itirilib. Daha dəqiq olsaq, Syerra-Leonedə əməkdaşlarınbankla sövdələşməsi nəticəsində 2 milyon dollardan çox pul yoxaçıxıb. Qvineyada saxta hesablar üzərindən gömrük xidmətləri üçün 1milyon frankdan artıq vəsait mənimsənilib. Liberiyada isə saxtasiyahılar və şişirdilmiş qiymətlərlə təxminən 3 milyon dollarmənimsənilib.
Bu, Qızıl Xaçın humanitar əməliyyatları tarixində ən böyükkorrupsiya qalmaqallarından biri oldu.
2010-cu ildə baş verən dağıdıcı zəlzələdən sonra Amerika QızılXaçı təxminən 500 milyon dollar ianə topladı. Amma 2015-ci ildəProPublica və NPR-in araşdırması şok həqiqətləri üzə çıxardı:toplanan bu nəhəng vəsaitlə təşkilat cəmi altı daimi ev inşaetmişdi. Qalan pullar inzibati xərclərə, məsləhətçilərə və daxiliproqramlara sərf olunmuşdu. Bu qalmaqal səmərəsizliyin vəvəsaitlərin məqsədsiz xərclənməsinin simvoluna çevrildi.
Bütün bu faktlar göstərir ki, Qızıl Xaç strukturlarında daxilinəzarət sistemi çox vaxt zəif olur, korrupsiya sxemləri vəsui-istifadələr milyonlarla dolları, insan həyatını xilas etməyəyönəldilmiş vəsaitləri udub aparır, bəzi hallarda əməkdaşlar güclüdövlət və qanuni hakimiyyət olmayan ərazilərdə “özlərini sahib”kimi aparırlar və nəticədə ən çox zərər görənlər məhz bu sisteminyaradıldığı insanlar olur - köməyə və müdafiəyə ümid edən həssastəbəqələr.
Azərbaycan üçün BQXK ofisinin bağlanması tam məntiqliaddımdır.
Birincisi, təşkilat azərbaycanlı əsirlərin və itkin düşənlərintaleyi məsələsində onilliklər boyu fəaliyyətsizliyə görə birbaşaməsuliyyət daşıyır.
İkincisi, 44 günlük müharibədəki müdaxiləsi göstərdi ki,“humanitar mandat” əslində siyasi məqsədlər üçün istifadəolunur.
Üçüncüsü, Vaşinqton bəyannaməsinin imzalanmasından və Bakı iləİrəvan arasında birbaşa dialoqun başlamasından sonra xaricivasitəçilərə ehtiyac qalmadı. Artıq Azərbaycan və Ermənistanhumanitar məsələləri birbaşa müzakirə edəcəklər. Özünü “qaçılmazvasitəçi” kimi görməyə öyrəşmiş BQXK isə kənarda qaldı.
Dafne Marenin “BQXK-nin işi unudulmayacaq” sözləri həqiqətdir.Azərbaycanda həqiqətən də unutmayacaqlar - təşkilatın minlərləailənin ağrı-acısını illərlə görməzlikdən gəldiyini, neytrallıqpərdəsi altında siyasət oynadığını və hərbi əməliyyatlara müdaxiləetdiyini. Qızıl Xaç artıq Anri Dyunanın humanizm simvolu deyil,siyasi mərkəzlərdən asılı, qalmaqallara bulaşmış bürokratik birqurumdur. Azərbaycanın bu təşkilatın qapısını bağlamaq qərarıhumanitar dəyərlərdən imtina yox, ədalətin və müstəqilliyinbərpasına atılmış addımdır.
