Bakı. Trend:
Biz artıq özümüzü aldatmaq lüksünü itirmişik. Söhbət təsadüfihava kataklizmlərindən və ya keçici təbiət pozuntularından getmir.Gözümüzün önündə yeni bir dünya düzəni formalaşır: burada həssaslıqadi hala çevrilir, risklər isə gündəlik həyatın qaçılmaz reallığınadönür. Bu, uzaq gələcəyə aid proqnoz da deyil, futurologlarınabstrakt hipotezləri də deyil. Bu, canlı yayımda gözümüzün önündəbaş verən reallıqdır. Onu soyuq analiz, sərt məntiq vətəxirəsalınmaz qərarlar tələb edir. Artıq elə bir epoxanınastanasındayıq ki, cəmiyyətin sabitliyi də, gələcəyin öz varlığı dareaksiyanın sürəti və analizin dəqiqliyindən asılıdır.
Xəzərin qlobal siqnalı
Dünyanın ən böyük qapalı hövzəsi olan Xəzər tarixi boyu iqlim vəantropogen təsirlərə qarşı həssas ekosistem nümunəsi sayılıb.Dənizin səviyyəsi həmişə dəyişkən olub, amma indiki tendensiya elmiictimaiyyətdə ciddi həyəcan yaradır.
1990-cı illərin sonundan bəri müşahidələr göstərir ki, səviyyəardıcıl mənfi dinamika nümayiş etdirir. GRACE peyk missiyası vəonun davamçılarının qravimetrik ölçmələri ortaya qoyur ki, Xəzərinümumi su kütləsi itkisi Yer üzündəki iri su hövzələri arasında ənyüksək göstəricilərdən biridir. Son 20 ildə dəniz səviyyəsi 1,5metrədək aşağı düşüb. 2020-ci ildə nüfuzlu «Communications Earth &Environment» jurnalında dərc olunmuş proqnozlara görə, iqlimssenarilərinin modelləşdirilməsi əsasında əsrin sonuna qədərsəviyyənin daha 9–18 metr azalması real hesab olunur. Bu isə ən“realist” istixana qazı emissiyası ssenariləri fonunda belə labüdgörünür.
ABŞ Geoloji Xidməti və Potsdam İnstitutunun xəbərdarlığı
Amerikanın Geoloji Xidməti və Almaniyanın Potsdam İqlimTəsirləri Araşdırmaları İnstitutu bu faciəvi prosesi iki əsasamillə izah edir:
Dənizin səth temperaturunun sürətlə artması nəticəsindəbuxarlanmanın güclənməsi. Məlumatlara görə, Xəzər regionu qlobalorta templə müqayisədə xeyli sürətlə isinməkdədir. Əsasqidalandırıcı çaylardan, xüsusilə də ümumi şirin su axınının 80faizini təmin edən Volqadan daxilolmaların azalması. Volqa hövzəsihəm yağıntıların rejimindəki dəyişikliklərin, həm də təsərrüfatməqsədləri üçün suyun kütləvi istifadəsinin ikili təzyiqialtındadır.
İqtisadi və ekoloji fəsadlar: sistem xarakterli böhran
Xəzərin dayazlaşması təkcə təbiət hadisəsi deyil, həm dəiqtisadi və siyasi düzəni silkələyən çoxşaxəli böhrandır. Onuntəsirləri bir neçə strateji sahədə artıq açıq görünür.
Nəqliyyat logistikasında dar boğaz
Aktaudan Bakıya, Türkmənbaşıdan Mahaçqalaya qədər Xəzərin bütüniri limanlarında suyun dərinliyi kritik həddə enir. BeynəlxalqLimanlar və Körfəzlər Assosiasiyası (IAPH) öz hesabatlarındaxəbərdarlıq edir: dərinləşdirmə işləri milyonlarla dollar tələbedir, gəmilərin oturmasına məhdudiyyətlər qoyulur, nəticədəlogistika xərcləri kəskin artır. Bu isə “Şərq-Qərb” və“Şimal-Cənub” kimi əsas tranzit dəhlizlərinin iqtisadisəmərəliliyini sual altına salır.
Neft-qaz sektoruna təhdid
Xəzərin şelfində qurulan buruqlar, sualtı kəmərlər və digərenerji infrastruktur obyektləri müəyyən dərinlik və sahilparametrləri nəzərə alınaraq layihələndirilmişdi. İndi həminamillər dəyişir və milyardlarla dollarlıq yeni müdafiə, bərpa vəmodernizasiya investisiyası tələb olunur. Əks halda, açıqda qalanborular və platformalar sıradan çıxmaq riski ilə üz-üzədir.
Biodiverisitənin qırılma nöqtəsi
Xüsusilə Şimal Xəzərin dayaz sularında yerləşən unikalekosistemlər geri dönüşsüz şəkildə məhv olur. Nərə balıqlarınınkürüləmə yerləri, quşların miqrasiya marşrutları və yem bazasıdaralır. Su səviyyəsinin enməsi ilə yanaşı, duzluluğun artması danövlərin dəyişməsinə gətirir. WWF-in məlumatına görə, Xəzər regionuartıq “qlobal bioloji qırılma nöqtələri” siyahısına daxiledilib.
Cənubi Qafqaz: su stressinin böyüyən kölgəsi
Xəzərdəki böhran fonunda Cənubi Qafqazda daha bir gərginlikocağı alovlanır. Su təminatı artıq sadəcə kənd təsərrüfatı problemideyil, birbaşa milli təhlükəsizlik məsələsidir.
Böyük Qafqaz buzlaqları sürətlə ərir
Rusiya EA Coğrafiya İnstitutu və regional tərəfdaşlarınmonitorinqi göstərir: XX əsrin ortalarından bəri Böyük Qafqazdabuzlaqların sahəsi 30 faizdən çox azalıb, buz ehtiyatı isə daha dakəskin sürətlə əriməkdədir. Son 20 ildə proses sürətlənib. Qlobalsəviyyədə son iki onillikdə buzlaqların təqribən 7 faizininitirilməsi qeyd olunur. Cənubi Qafqaz isə bu statistikadan dasürətlə irəliləyir. Bu buzlaqlar təbii su anbarları rolunuoynayırdı, çayların yay aylarında stabil axımını təmin edirdi.Onların itməsi deməkdir ki, yazda qəfil daşqınlar, yayda və payızdaisə kəskin quraqlıq və su çatışmazlığı qaçılmaz olacaq.
Demoqrafik təzyiq və səmərəsiz istifadə
Cənubi Qafqazda miqrasiya axınlarına baxmayaraq, əhali əsasənşəhərlərdə cəmlənməkdədir. Bu isə su təchizatı sistemlərinə böyükyük salır. BMT-nin Ərzaq və Kənd Təsərrüfatı Təşkilatı (FAO)xəbərdarlıq edir: Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan “sabit suqıtlığı” həddindədir. Su sərfiyyatının 70-75 faizi kəndtəsərrüfatının payına düşür. Amma burada istifadə olunan boroz vəsəthi suvarma metodları həm köhnəlmiş, həm də israfçıdır. Suehtiyatlarının faydalı istifadə əmsalı 40-50 faizdən yuxarıqalxmır, yəni götürülən suyun yarısı itkiyə gedir.
Transsərhəd amil və diplomatik risklər
Regiondakı iri çayların əksəriyyəti transsərhəddir: Kür, Araz,Samur. Bu isə paylaşma məsələsini daha da gərginləşdirir. Suehtiyatlarının azalması fonunda tərəflər arasında münaqişəpotensialı artır. Mövcud mexanizmlər ya işləmir, ya da formaldır.Əslində isə Cənubi Qafqaz üçün su problemi artıq sadəcə ekolojiçağırış deyil, ciddi geosiyasi riskə çevrilməkdədir.
Niyə indi hərəkət etməliyik: iki rəqəm və bir prinsip
Birinci amil: kritik asılılıq. Azərbaycanın su təhlükəsizliyihəqiqətən də fövqəladə dərəcədə transsərhəd asılılıq üzərindəqurulub. Rəsmi qiymətləndirmələrə görə, çay ehtiyatlarının 67–70faizi ölkə hüdudlarından kənarda, əsasən Kür və Araz hövzələrindəformalaşır. Kür təkbaşına ölkə ərazisinin 80 faizini əhatə edir vəiçməli suyun 70 faizdən çoxunu təmin edir. Yəni söhbət təkcəhidroqrafiyadan getmir. Bu, dövlətin dayanıqlıq sütunlarındanbiridir. Çünki mənbələrin idarəsi başqa yurisdiksiyalarınəlindədir, yuxarı axında baş verən quraqlıqlar, su anbarlarınınişləmə rejimi isə birbaşa bizim kranımıza yansıyır. Quraq illərdəsəthi suların ümumi həcmi 27 km³-dən 20–21 km³-ə qədər düşür, Kürvə Araz sərhədlərində isə yağlar, fenollar, mis və digər zəhərlikomponentlər üzrə normadan artıq çirklənmə qeydə alınır.
İkinci amil: Qafqaz buzlaqlarının əriməsi. “Yay akkumulyatoru”adlandırılan Böyük Qafqaz buzlaqları gözümüzün önündə sürətlə itir.2000–2020-ci illərdə onların sahəsi 23,2 faiz azalıb (təxminən 321km²), illik orta ərimə tempi 1,16 faiz olub. Xüsusilə də şərqseqmentində sürət daha yüksəkdir. Bu fakt quru statistika deyil.Məhz yay aylarında firn və buzlaq ehtiyatlarından gələn axımçaylarda səviyyəni sabit saxlayırdı. İndi isə yazda daşqın pikləri,iyul-sentyabrda isə dərin quraqlıqlar qaçılmazdır. Bunun nəticəsiisə içməli su, energetika və suvarma üçün böyüyən risklərdir.
Üçüncü amil: Xəzər faktoru. Ən konservativ iqlim modelləri beləəsrin sonuna qədər Xəzərin səviyyəsinin enəcəyini qaçılmaz sayır.Orta və yüksək emissiya trayektoriyalarında enmə 8–14 metr arasıqiymətləndirilir (fərqli modellərdə 2-dən 21 metrədək), ən mənfiCMIP6 ssenarilərində isə bu göstərici bəzi zonalarda 20–30 metrəçata bilər. Əlavə olaraq, suyun antropogen götürülməsi və hövzədəartan istifadə bu göstəriciyə daha 7 metr əlavə edə bilər.Qısamüddətli dinamika isə artıq göz qabağındadır: 1996–2021-ciillərdə peyk altimetriyası ümumi səviyyənin 1,5 metr enməsini qeydəalıb, xüsusilə 2006-cı ildən sonra proses sürətlənib.
Şimalın dayaz şelf zonaları üçün bu, akvatoriyaların tamamiləaçılması, nərə balığının kürüləmə yerlərinə və gəmiçilikmarşrutlarına zərbədir. Ümumilikdə isə bu, Xəzərdəki 90 faizlikqlobal nərə populyasiyasını sıxışdırır, bütün ekosistemi təzyiqaltında saxlayır. İqtisadi müstəvidə isə limanların və sahilboyuinfrastrukturun hər dəfə yenidən planlaşdırılması, dərinləşdirməişləri, şvarf nöqtələrinin dəyişdirilməsi, kommunikasiya xətlərininyenidən çəkilməsi və neft-qaz xidmətində qəza risklərinin artmasıdeməkdir.
Prinsip: idarə etmək, dayanmaq yox
Buradan çıxan əsas nəticə aydındır: məqsəd “qaçılmazıdayandırmaq” yox, onu idarə etmək olmalıdır. BMT-nin Baş katibinindediyi kimi, “Su insanlığın həyat qanıdır”. Amma bu “qan”ıpaylaşmaq üçün emosiyalar yox, cihazlar, iqtisadiyyat vəmüqavilələr işləməlidir.
İndi konkret olaraq nə etməli
1. “Mənbədən krana” qədər uçot və sensorika
- Normativdən ölçüyə tam keçid: magistral xətlərdə, paylayıcıqovşaqlarda, fermer təsərrüfatlarının çıxışlarında və evtəsərrüfatlarında kütləvi şəkildə sayğac və sərfölçənlərinquraşdırılması; əsas kanallar və şəbəkələr üzrə telemetriya vəSCADA sistemləri. Milli qiymətləndirmələr açıq şəkildə göstərir ki,aqrar sektorda ümumi uçot yoxdur - bu, ilk növbədə aradanqaldırılmalıdır.
- Kür–Araz hövzəsi üçün vahid dispetçer mərkəzi: əsas çayməntəqələrində və su götürmə nöqtələrində debi, temperatur, itkilərvə suyun keyfiyyətini canlı rejimdə göstərən interaktiv xəritə.
2. “Su planı” yox, “su iqtisadiyyatı”
- Tariflər və müqavilələr faktiki kubmetrlərə bağlanmalıdır,hektara yox; normadan artıq itkilərə görə cərimələr vətəsərrüfatdaxili şəbəkələrin modernizasiyasına stimulmexanizmləri.
- Büdcə subsidiyalarının “sürülən sahəyə” yox, “qənaət edilən suya”yönləndirilməsi: içməli su və suvarma şəbəkələrində hər 1–2%texniki itkinin azaldılması bir dənə də su anbarı tikilmədənmilyonlarla kub “yeni su” deməkdir.
3. “Xırda həllərin” mühəndisliyi
- Kanallardakı sızmaların və bəndciklərin bərpası, kiçik tutucuqurğular və dağətəyi zonalarda mövsümi yığıcılar, lokal nasosstansiyalarının modernizasiyası (VFD, gecə qrafikləri, enerjiqənaəti), ən kritik sahələrdə damcı və yağmurlama texnikasınıntətbiqi.
- Abşeron üçün texnoloji sığorta: duzsuzlaşdırma əsas yox, pik vəya ehtiyat güc kimi; üstəlik Kür–Araz, Samur və yeraltı sulararasında su götürülməsinin diversifikasiyası - mineralizasiya vəPDK üzərində sərt monitorinqlə.
4. Qonşularla müqavilələr və şəffaflıq
- “Quraq illər” üçün çoxtərəfli protokollar: əvvəlcədən yazılmışazalma mexanizmləri və prioritetlər (içməli su, sanitariyaburaxılışları, suvarma), üstəlik məcburi məlumat mübadiləsi -axınlar, buraxılışlar, SES-lərin işə salınması və bəndlərin təmirqrafikləri barədə.
- Kür və Arazın transsərhəd sahələrində çirklənmələrin birgəkartoqrafiyası - hər il ictimai hesabat və təmizləmə planları ilə,ölkəyə daxilolmada normadan artıq çirklənmə tendensiyasını qırmaqüçün.
5. Xəzər: qabaqlayıcı adaptasiya
- Limanların, sahilboyu tikililərin və neft-qaz xidmətinfrastrukturunun −8/−14/−20 metr ssenarilərinə uyğunlayihələndirilməsi: çevik dərinliklər, uzunluğa ehtiyatla nəzərdətutulan körpülər, daşına bilən qəbulemə nöqtələri, modul borukəməri əlavələri və ehtiyat farvater xəritələri.
- Nərə balığının kürüləmə sahələri və miqrasiya marşrutları üçünekoloji bufer zonaları, şelfin açılması fonunda brakonyerliyə vəsənaye çıxarışına qarşı nəzarətin gücləndirilməsi.
Nəticə: su təhlükəsizliyi üçün yeni məntiq
Azərbaycanın su təhlükəsizliyi üç detal üzərində qurulub: xariciasılılıq (Kür–Araz), “qar-buz akkumulyatorunun” zəifləməsi vəXəzərin uzunmüddətli kiçilməsi. Hər biri ölçmələrlə və modellərlətəsdiqlənib. Amma birlikdə onlar fərqli idarəetmə məntiqi tələbedir: hər şeyi ölçmək, az itirmək, qabaqcadan razılaşmaq vəinfrastrukturu “ən pis il” üçün qurmaq - “orta illər” üçün yox.
Texnoloji sıçrayış su idarəçiliyində: «litri məhsula, yoxsatorpaq drenajına yox»
Nə dərhal effekt verir
⦁ Damcı və mikro-suvarma. Tarlada tipik səmərəlilik əmsalı:damcıda 90 faiz, səthi suvarmada 50–60 faiz. Tərcüməsi sadədir:buxarlanma və süzülmə itkiləri azalır, bitkilərin qidalanmasıbərabərləşir, hər kubmetrdən düşən məhsuldarlıq artır.
⦁ Sensorlar və dəqiq suvarma. Peşəkar avtomatlaşdırma damcısistemlərinin faktiki səmərəliliyini 70–95 faiz aralığındasaxlayır. Burada əsas olan yalnız “dəmir” deyil, idarəetmədir.
⦁ Məhsul və aqropraktika dəyişikliyi. Daha az suya tələbatlıbitkilərə keçid, torpağın malçlanması, minimal becərmətexnologiyaları - bunların hamısı su izini azaldır, amma mənfəətmarjinalı təxminən eyni qalır.
⦁ İqtisadiyyat nümunə ilə. Mərakeşin suvarma modernizasiyaproqramı (damcıya subsidiyalı keçid və idarə olunan xidmətlər)minlərlə fermerə həm məhsuldarlıq, həm də suya qənaət qazandırdı.Effekt miqyaslandıqca “damcı” yüksək gəlirli məhsullar üçün normahalına gəldi.
Amma bir vacib məqam var - “səmərəlilik paradoksu”. Əgər sulimiti sərt qoyulmayıbsa, fermer damcıya keçdikdə tez-tez daha çoxsuya tələbatlı və daha gəlirli bitkilərə yönəlir, nəticədə ümumigötürmə artır. Deməli, texnologiyanı həcm limitləri və qiymətsiqnalları ilə “bağlamaq” şərtdir, əks halda sahədə qənaət hovuzsəviyyəsində sərfiyyata çevrilir.
İnfrastruktur: «tökülən vedrəni yamaqla, sonra doldur»
Şəbəkələrdəki itkilər - ən ucuz kubmetrdir. Dünya üzrə ortagöstərici təxminən 30 faizdir, fiziki sızmalar isə hər il onmilyardlarla kubmetr su deməkdir. Hansı ölkələr ki, bu göstəricinibirrəqəmli həddə endiriblər, həm su, həm də maliyyə baxımındanillərlə davam edən fayda əldə ediblər.
Nə etmək lazımdır
⦁ aktiv sızma nəzarəti və DMA-seksiyaları, qovşaq və armaturundəyişdirilməsi, cihazlaşdırma, gecə təzyiqi, yalnız bundan sonraəsaslı yenidənqurma;
⦁ kanalların bərpası: “deşiklilik” 40–60 faizə çata bilər,beton/PVC ilə üzləmə və qapalı şəbəkələrə keçid itkiləri kəskinazaldır;
⦁ təmizlənmiş suların təkrar istifadəsi: İsrail kənd təsərrüfatına85 faizdən çox təmizlənmiş tullantı sularını qaytarır;
⦁ duzsuzlaşdırma - xüsusilə ucuz “yaşıl” elektrik fonunda sahilboyuaqlomerasiya üçün ehtiyat mənbədir.
Maarifləndirmə və davranış: insan faktoru da qənaət yaradır
“Yumşaq” tədbirlər də əhəmiyyətlidir. Məsələn, Kaliforniyaşəhərləri 2015–2016-cı illərdə istehlakı 25 faizdən çoxazaltdı.
Region üçün konkret addımlar
⦁ suya qənaət və iqlim adaptasiyası əsaslarını məktəb vəuniversitet proqramlarına salmaq;
⦁ “eko-normları” kommunal xidmətlər və aqrosektor standartlarınıntərkib hissəsinə çevirmək;
⦁ hər bir ailə üçün sadə “kubmetrin qaydaları” ilə genişmaarifləndirmə kampaniyaları aparmaq.
Monitorinq və proqnozlaşdırma: ölçmək - deməkdir idarə etmək
Nə lazımdır
Kür–Araz hövzəsi üzrə sıx hidroloji müşahidələr, Qafqazın əsasqovşaqlarında buzlaq monitorinqi, uyğunlaşdırılmış data formatlarıvə peyk xidmətləri.
Niyə bu həlledicidir
⦁ 2023-cü il son 33 ilin ən “quraq” ili oldu;
⦁ Anormal dərəcədə zəif axım tendensiyası artıq beşinci ildir davamedir;
⦁ Peyklər ilk dəfə olaraq yeraltı suların defisitini hesablamağaimkan verir.
Alətlər - 10/20/50 illik proqnoz üfüqlərinə uyğunlaşdırılmışhövzə modelləri, açıq “daşbordlar” üzərindən axımların izlənməsi,Xəzərin səviyyə enməsi fonunda gəmiçilik ssenariləri.
Transsərhəd idarəetmə: siyasətdən mühəndisliyə və balansyaratmağa
Kür–Araz hövzəsi sərhəd tanımır. Deməli, dayanıqlılıq yalnız“data–müqavilə–intizam” üçbucağında mümkündür. Azərbaycan artıq BMTAvropa İqtisadi Komissiyasının Su Konvensiyasına qoşulub.Ermənistan və Gürcüstan hələ ki formal olaraq kənardadır - bu isəinstitutlaşmış yaxınlaşma üçün istiqamətdir.
Praktiki paket
⦁ vahid su balansı və birgə limitlər;
⦁ kanallar, monitorinq, təkrar istifadə və “quru limanlar”a ortaqinvestisiyalar;
⦁ beş Xəzəryanı ölkənin naviqasiya dərinlikləri və dərinləşdirməüzrə koordinasiyası.
Bunun iqtisadi effekti nə olacaq
⦁ Kənd təsərrüfatı. Suvarılan ərazilərin 25–30 faizinin damcıyavə qapalı şəbəkələrə keçidi həm iki rəqəmli su qənaəti, həm dəhektara gəlirin artması deməkdir. Amma nəticəni yalnız limitlərləbərkitmək mümkündür.
⦁ Şəhərlər. İtkilərin cəmi 10 faiz-bənd azalması belə, heç birbəndsiz “virtual su anbarı” effekti yaradır.
⦁ Sənaye və limanlar. 2050/2100-cü illərə qədər Xəzər səviyyəsiüzrə ssenarilər - farvaterlər, körpülər, dərinləşdirmə və logistikaüzrə investisiya qərarlarının bazasıdır.
Nəticə: “sakit” böhran artıq iqtisadi xəritəni dəyişir
Regiondakı su böhranı hələ “sakit” adlansa da, artıqiqtisadiyyatın strukturunu silkələyir. Cavab isə sadə formulada,amma çətin icrada gizlidir: texnologiya + infrastruktur + davranış+ ölçmə + razılaşmalar. Bütün bu beş səviyyədə eyni vaxtda hərəkətetmək lazımdır - sərt KPI-larla: məhsula düşən litr, itki faizləri,təkrar istifadənin payı, axım proqnozlarının dəqiqliyi, limitlərəriayət. Ancaq bu halda “qaçılmaz” xaos yox, idarə olunan riskəçevriləcək.
