Rəqəmsal dövrdə insanların informasiya ilə münasibəti köklü şəkildə dəyişib. Xüsusən də sosial şəbəkələr və xəbər portalları sayəsində informasiyaya fasiləsiz çıxış imkanı əldə olunub. Amma bu proses bəzən insanın faydasına yox, zərərinə işləyir. Psixologiyada “doomscrolling” adlanan fenomen də məhz buradan qaynaqlanır. Bu anlayış mənfi xəbərlərin fasiləsiz oxunması, insanın özünü dayandıra bilmədən neqativ informasiyaya təkrar-təkrar qayıtması deməkdir.
Elm adamlarının araşdırmalarına görə, beynimiz təhlükə və neqativ xəbərlərə müsbət xəbərlərdən daha həssas reaksiya göstərir. Bu, təkamül dövründən qalan bir mexanizmdir. İnsan təhlükəni vaxtında görüb tədbir gördükdə sağ qalma şansını artırırdı. Müasir dövrdə isə bu mexanizm özünü xəbər istehlakında göstərir. İnsan beyni neqativ informasiyanı qaçırmamaq üçün ona daim qayıdır, nəticədə isə emosional gərginlik artır.
Doomscrolling xüsusilə pandemiya, müharibə və ya iqtisadi böhran dövrlərində daha da güclənir. Məsələn, COVID-19 dövründə aparılan sorğular göstərdi ki, istifadəçilərin böyük bir qismi səhər oyanar-oyanmaz ilk olaraq neqativ xəbərləri yoxlamağa meyl edirdi. Bu davranış isə insanlarda təşviş pozuntuları, yuxu problemləri və ümumi psixoloji gərginlik yaradırdı. Azərbaycanda da oxşar vəziyyət müharibə və ya ictimai-siyasi gərginlik dövrlərində müşahidə olunur: sosial şəbəkələrdə xəbərlərin fasiləsiz izlənməsi insanların gündəlik həyat keyfiyyətinə təsir edir. Bunun iqtisadi tərəfləri də diqqətəlayiqdir. Media qurumları və sosial platformalar “doomscrolling” davranışından dolayı daha çox oxucu cəlb edir və daha çox reklam gəliri əldə edirlər. Çünki neqativ xəbər daha sürətli yayılır və daha çox diqqət toplayır. Bu isə istehlakçı davranışında qeyri-sağlam bir asılılıq mexanizmi yaradır.
Bəs çıxış yolu nədir? Mütəxəssislər xəbər istehlakında “rəqəmsal gigiyena” anlayışını təklif edirlər. Yəni informasiyanı idarəli şəkildə qəbul etmək, neqativ xəbərlərə fasiləsiz baxmaq əvəzinə, günün müəyyən saatlarını xəbər izləməyə ayırmaq. Bundan əlavə, pozitiv məzmun istehlakını artırmaq, idman, hobbilər və sosial fəaliyyətlərə zaman ayırmaq da doomscrolling-in mənfi təsirlərini azalda bilər.
Nəticə etibarilə, doomscrolling fenomeni müasir dövrün real gerçəkliyidir və yalnız fərdlərin psixologiyasına deyil, həm də cəmiyyətin ümumi emosional fonuna təsir göstərir. İnsanlar bu davranışın fərqində olduqca və informasiya istehlakını balanslaşdırmağa çalışdıqca neqativ xəbərlərin psixoloji yükünü azaltmaq mümkündür. Əks halda, bu vərdiş həm fərdi rifahı, həm də sosial dinamikanı zəiflədə bilər.
