Cənubi Qafqaz artıq köhnə təsəvvürlərlə idarə olunmur. Son otuzilin sabit kimi görünən “konstantaları” dağılıb, onların yerinəyeni siyasi, iqtisadi və geosiyasi parametrlər gəlir. Budəyişikliklərin katalizatoru isə 2020-ci ilin payızında baş verən44 günlük müharibə oldu. Müharibənin nəticələri hələ də bölgəninsiyasi memarlığını müəyyənləşdirir və yeni reallıqları bərqəraredir.
Bu nəticələri dörd istiqamətdə toplamaq olar: Azərbaycanın ərazibütövlüyünün bərpası, sülh müqaviləsi perspektivi, regionalkommunikasiyaların açılması və yeni təhlükəsizlik arxitekturasınınqurulması. Birincisi tam reallaşıb, digərləri isə hələprosesdədir.
Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün bərpası faktı artıq beynəlxalqsəviyyədə tanınmış reallıqdır. 2020-ci ildən sonra müxtəlifgüclərin - Moskva, Vaşinqton, Brüssel, Tehran və Parisin - bunəticəni dəyişməyə cəhdləri müşahidə olundu. Lakin 2023-cü ildənetibarən bu səylər dayanmağa başladı.
Ən simvolik hadisə ATƏT-in Minsk Qrupunun ləğvi oldu. Bu addımahətta qrupun üç həmsədri - ABŞ, Fransa və Rusiya da səs verdi.Yəni, üç onillik boyu status-kvonu qorumaq üçün yaradılmış mexanizmözünü tarixin arxivində tapdı.
Tehran isə daha əvvəl regionda balans saxlayan siyasət yürütməyəçalışırdı. Lakin 2023-cü ildə İran prezidenti Qarabağa səfər etdivə bununla məsələnin İran üçün də bağlandığını açıq şəkildəgöstərdi.
Bununla belə, müəyyən lobbi qrupları və revanşist dairələrmövzunu diriltməyə çalışır. Amma onlar artıq marjinallaşıb. Rusiyabelə, Qarabağdan könüllü köçən erməniləri Azərbaycana qarşı siyasitəzyiq vasitəsi kimi yox, Ukraynada müharibədə canlı qüvvə kimiistifadə olunmasını da istisna etmir. Bu fakt, bölgədə yenireallığın nə qədər möhkəmləndiyini göstərir.
Azərbaycanla Ermənistan arasında sülh sazişinin imzalanmasıartıq konkret tarixlərə bağlanıb. ABŞ və Avropa İttifaqı prosesəsiyasi və maliyyə dəstəyi verməyə hazırdır. Brüsselin vasitəçiliyiilə keçirilən görüşlərdə əsas şərtlər müəyyən olunub.
Türkiyə və Gürcüstan isə prosesin səmimi tərəfdarlarıdır.Ankara, Zəngəzur dəhlizi və regional inteqrasiyanın açılmasınınyalnız iqtisadi deyil, həm də siyasi sabitlik gətirəcəyinivurğulayır. Tbilisi isə Cənubi Qafqazın yeni tranzit qovşağınaçevrilməkdə maraqlıdır.
Moskva və Tehran isə bu məsələdə ikili mövqe tutur. Formalolaraq sülhə dəstək versələr də, praktiki nəticələrin uzanması üçünəlindəki bütün vasitələrdən istifadə edirlər. Məsələn, Rusiyaxarici işlər naziri Sergey Lavrovun “Vaşinqton razılaşmalarınınnecə icra olunacağı” barədə açıqlamaları Kremlin prosesi nəzarətdəsaxlamağa çalışdığını göstərir.
Əslində Moskva və Tehran anlayır ki, Azərbaycanla Ermənistanarasında real sülh imzalanarsa, bu, onların bölgədə təsirimkanlarını xeyli zəiflədəcək. Ermənistanın təhlükəsizlikbaxımından Rusiyaya, həmçinin İrana ehtiyacı minimuma enəcək.
Sülhün reallaşması ilə bölgədə yeni təhlükəsizlik sistemiformalaşacaq. Bu sistem artıq Rusiya hərbi bazalarına və ya İranınbalans siyasətinə deyil, regional əməkdaşlığa əsaslanacaq.
Bakı və Ankara son illərdə müdafiə əməkdaşlığını kəskin şəkildəgenişləndirib. 2021-ci ildə imzalanan Şuşa Bəyannaməsi iki ölkənifaktiki olaraq hərbi müttəfiqlərə çevirdi. NATO üzvü olanTürkiyənin imkanları ilə Azərbaycanın artan müdafiə qabiliyyətibirlikdə Cənubi Qafqazın güc balansını dəyişdi.
Bununla yanaşı, Gürcüstan NATO ilə əməkdaşlığı dərinləşdirir,Qazaxıstan və Özbəkistan kimi Orta Asiya dövlətləri isəAzərbaycanla strateji enerji və nəqliyyat layihələrindətərəfdaşlığa girirlər. Bu, artıq yeni bir blokun - Avrasiyadaxilində türk dövlətləri və müttəfiqlərinin koordinasiyasınıgücləndirir.
Müharibədən sonra ən çox müzakirə olunan mövzulardan biri dəZəngəzur dəhlizidir. Bu layihə yalnız Azərbaycan və Naxçıvanıbirləşdirməyəcək, həm də Türkiyəni Orta Asiyaya birbaşa çıxışaqovuşduracaq. Bu isə Avropadan Çinə qədər uzanan yeni İpək Yoluxəttinin daha qısa və təhlükəsiz marşrutunu təmin edəcək.
Dünya Bankının hesabatına görə, bu cür dəhlizlərin açılmasıregion ölkələrinin ÜDM-ni orta hesabla 2-3% artırır. Məsələn,2000-ci illərdə Mərkəzi Avropa ölkələrində yeni dəmir yollarınınistifadəyə verilməsi 10 il ərzində regional ticarəti 35%yüksəltmişdi.
Zəngəzur dəhlizinin də eyni effekti göstərəcəyi gözlənilir.Avropa İttifaqı və ABŞ da bu layihəyə maraq göstərir, çünkialternativ enerji və nəqliyyat marşrutları qlobal iqtisaditəhlükəsizlik baxımından strateji əhəmiyyət daşıyır.
Azərbaycanın mövqeyi beynəlxalq hüquqa tam uyğundur. BMTTəhlükəsizlik Şurasının 1993-cü ildə qəbul etdiyi 4 qətnamə (822,853, 874, 884) Ermənistan qoşunlarının Azərbaycanın işğal olunmuşərazilərindən çıxarılmasını tələb edirdi. Bu sənədlərin icrasıyalnız 2020-ci ildə mümkün oldu.
Eyni zamanda, BMT Nizamnaməsinin 2-ci maddəsi dövlətlərin ərazibütövlüyü və suverenliyinin toxunulmazlığını təsbit edir. Buprinsip Helsinkidə qəbul olunmuş 1975-ci il ATƏT Yekun Aktında daöz əksini tapıb.
Bütün bunlar Azərbaycanın hüquqi əsaslarının möhkəm olduğunusübut edir. Ermənistanda isə bu faktı inkar edən dairələr yalnızrevanşist xəyallarla yaşayır.
Cənubi Qafqaz artıq köhnə “donmuş münaqişələr” bölgəsi deyil. O,yeni siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik parametrləri ilə formalaşandinamik regiona çevrilir. Azərbaycanın qətiyyətli addımları,Türkiyənin strateji dəstəyi, Qərbin maraqları və hətta Moskva iləTehranın məhdud imkanları bu prosesi geri dönməz edir.
Gələcəkdə sülh sazişinin imzalanması, Zəngəzur dəhlizininaçılması və regional əməkdaşlıq layihələrinin reallaşması iləCənubi Qafqaz artıq münaqişələrin yox, imkanların regionuolacaq.
Cənubi Qafqazın gündəliyində uzun illər dondurulmuş mövzulardanbiri də Ermənistan–Türkiyə münasibətləridir. Bu mövzu indi artıqyalnız diplomatik ritorikanın yox, real siyasi gündəliyin tərkibhissəsinə çevrilib. Maraqlıdır ki, proses tamamilə Bakı iləsinxronlaşdırılıb. Azərbaycan açıq şəkildə bəyan edib ki,Ermənistan–Türkiyə normallaşması yalnız Ermənistan–Azərbaycan sülhsazişi ilə paralel şəkildə mümkündür. Bu, həm regional balansıqorumaq, həm də hər hansı birtərəfli güzəştlərin qarşısını almaqüçün mühüm şərtdir.
Vaşinqton və Brüssel bu mövzuda illərdir aktivdir. ABŞ Senatındahələ 2000-ci illərin əvvəlində qəbul edilən qətnamələrdəErmənistan–Türkiyə münasibətlərinin bərpası təşviq olunurdu. Avropaİttifaqı isə 2009-cu ildə Sürix protokollarını fəal şəkildədəstəkləmişdi. Bu gün həm ABŞ, həm də Aİ maliyyə, texniki yardım vədiplomatik resurslarla prosesin sponsoru rolunu oynamağahazırdır.
Ən çox narahat olan güclər isə Moskva və Tehrandır. ÇünkiErmənistan indiyə qədər onların təsir dairəsində qalırdı. Türkiyəisə bu ölkədə faktiki olaraq yox idi. Əgər normallaşma baş tutarsa,Ermənistanın siyasi, iqtisadi və mədəni məkanında Türkiyə faktorugüclü şəkildə hiss olunacaq. Bu isə həm Rusiyanın “xüsusimünasibət” statusunu zəiflədəcək, həm də İranın balans siyasətiniçətinləşdirəcək.
Rusiya və İran prosesin qarşısını almağa çalışsalar da,imkanları məhdudlaşıb. Moskva Ukrayna müharibəsi ilə bağlıresurslarını tükədib, Tehran isə sanksiyalar səbəbindən cidditəcrid vəziyyətindədir. Bu səbəbdən Ermənistan–Türkiyəyaxınlaşmasının qarşısını tamamilə kəsmək onlar üçün getdikcəmümkünsüzləşir.
Cənubi Qafqazın gələcəyi üçün ən mühüm məsələlərdən biriregional kommunikasiyaların bərpasıdır. Azərbaycanın Naxçıvanlabirbaşa əlaqəsini təmin edəcək Zəngəzur dəhlizi, həm də TürkiyəniOrta Asiya və Çinə birləşdirən strateji xətt olacaq.
ABŞ bu prosesdə “yer üzərində iştirak” niyyətini gizlətmir.Vaşinqton artıq dəmir yolu və avtomobil xətləri layihələrinəinvestisiya üçün özəl şirkətləri maraqlandırır. Avropa İttifaqı isəmaliyyə sponsorluğuna hazırdır. Aİ-nin xüsusi nümayəndəsi ToyvoKlaar 2024-cü ildən başlayaraq dəfələrlə Bakıya, Naxçıvana vəİrəvana səfərlər edib. O, infrastruktur layihələrinin icrası üçünilkin büdcə dəstəyi və texniki ekspertiza təklif edib.
Fəqət bu sahədə hələ də boşluqlar mövcuddur. Moskva və Tehran özmaraqlarını qorumaq üçün İrəvanla intensiv danışıqlar aparır.Ermənistanın son aylarda İran, Fransa və Rusiya ilə paralelmüzakirələr aparması da təsadüfi deyil. Onlar layihəninparametrlərini dəyişmək, ya da prosesə nəzarəti saxlamaqistəyirlər.
Ən həlledici məqam isə TRIPP (Transregional İnfrastruktur vəPlatforma Proqramı) çərçivəsində Zəngəzur dəhlizinin konkretmarşrutunun müəyyənləşdirilməsi və infrastrukturun inşasınabaşlanması olacaq. Bu “son döyüş” məhz həmin anda baş verəcək.Çünki marşrut dəqiqləşdikcə, artıq heç bir tərəf prosesdən kənardaqala bilməyəcək.
Hazırda müşahidə etdiyimiz mənzərə budur: bölgə ölkələri -Azərbaycan, Ermənistan, Türkiyə və Gürcüstan - faktiki olaraqmüharibənin nəticələrini reallaşdırmağa başlayıblar. Bu nəticələryeni siyasi, iqtisadi və təhlükəsizlik parametrləriformalaşdırır.
Əgər Bakı və İrəvan qəti qərar qəbul etsə, heç bir xarici oyunçuprosesi dayandıra bilməyəcək. Əksinə, onları yeni reallıqlabarışmağa məcbur edəcək. ABŞ və Aİ prosesə dəstək verir, Türkiyə vəGürcüstan isə region daxilində təşəbbüskar rol oynayır. Rusiya vəİran isə yalnız adaptasiya imkanlarını axtarır.
Əlbəttə, bu dövrdə müəyyən turblulentliklər, gərginliklər vəsüni maneələr olacaq.
Amma strateji xətt artıq çəkilib: Cənubi Qafqaz geri dönməzşəkildə yeni mərhələyə qədəm qoyur.
