Müasir şəhər həyatının sürətli inkişafı, əhalinin sayının artması və resursların məhdudluğu problemləri şəhər idarəçiliyində yeni yanaşmaları zəruri edir. Bu baxımdan internet əşyaları, yəni IoT texnologiyaları, şəhərlərin idarə olunmasında və həyat keyfiyyətinin artırılmasında əhəmiyyətli rol oynayır. Fiziki obyektlərin internetə qoşulması və məlumat mübadiləsi IoT deməkdir. Bu texnologiya yalnız sənaye və biznes sahəsində deyil, həm də şəhər infrastrukturlarında geniş tətbiq olunur. Ağıllı şəhər konsepti şəhər xidmətlərinin rəqəmsallaşdırılması və optimallaşdırılması ilə vətəndaşların gündəlik həyatını asanlaşdırmaq məqsədini güdür, enerji və resurslara qənaət etməyə, ətraf mühiti qorumağa və təhlükəsizlik səviyyəsini artırmağa imkan yaradır.
IoT texnologiyalarının tətbiqi şəhər həyatının müxtəlif sahələrinə sirayət edir. İlk növbədə, ağıllı nəqliyyat sistemlərini qeyd etmək olar. Şəhərlərdə tıxaclar, avtobus və metro xidmətlərinin gecikməsi və səmərəsiz planlaşdırılması ciddi problem yaradır. IoT əsaslı sensorlar və GPS sistemləri vasitəsilə nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti izlənilir, real vaxt məlumatları toplanır və bu məlumatlar əsasında nəqliyyat planlaması həyata keçirilir. Belə ki, sürücülər və sərnişinlər trafik barədə öncədən məlumat alır, avtobus və metro saatları optimallaşdırılır, tıxaclar azalır və insanlar vaxt itirmədən hərəkət edə bilir. Eyni zamanda şəhər yollarında nəzarət sistemləri daha effektiv olur, qəza halları və yol hərəkəti pozuntuları vaxtında müəyyən edilərək müdaxilə imkanı yaranır.
Enerji və resurs idarəçiliyi sahəsində də IoT böyük üstünlüklər təqdim edir. Ağıllı işıqlandırma sistemləri gün ərzində ətraf işıqlandırmasını avtomatik tənzimləyir, enerji sərfiyyatını minimuma endirir və elektrik xərclərini azaldır. Eyni zamanda IoT sensorları vasitəsilə şəhərin enerji şəbəkəsi daim izlənir, nasazlıqlar dərhal müəyyən olunur və təmir işləri sürətlə həyata keçirilir. Su təminatı və tullantı idarəçiliyində də IoT tətbiqi önəmlidir. Sensorlar su itkilərini izləyir, sızmalar dərhal aşkarlanır, tullantı qutularının doluluq səviyyəsi isə real vaxt məlumatları ilə idarə olunur. Bu yanaşma şəhərin ekoloji cəhətdən daha təmiz olmasına, su və enerji itkilərinin azalmasına imkan yaradır.
Ağıllı təhlükəsizlik sistemləri də şəhərlərdə IoT-nin tətbiq sahələrindən biridir. Kameralar, hərəkət sensorları və digər monitorinq cihazları vasitəsilə şəhərdəki hadisələr izlənilir, təhlükəsizlik orqanlarına real vaxt məlumatlar ötürülür. Bu, həm cinayətlərin qarşısının alınmasına, həm də fövqəladə hallar zamanı sürətli müdaxiləyə şərait yaradır. Belə sistemlər həm də vətəndaşların hiss etdiyi təhlükəsizlik səviyyəsini artırır və sosial mühitin sabitliyinə töhfə verir.
IoT və ağıllı şəhərlərin üstünlükləri yalnız texniki sahələrə məhdudlaşmır. Bu texnologiyalar resurslara qənaət, şəhər xidmətlərinin daha sürətli və effektiv idarə olunması, ekoloji cəhətdən təmiz və yaşanılabilir şəhərlərin formalaşması vətəndaşların həyat keyfiyyətinin yüksəlməsinə gətirib çıxarır. Belə ki, şəhər infrastrukturu daha az enerji sərfiyyatı ilə daha çox xidmət göstərə bilir, tullantı və çirklənmə halları azalır, nəqliyyat sistemləri isə daha rahat və çevik olur. İnsanlar şəhərdə vaxt itkisi olmadan hərəkət edir, xidmətlərdən sürətlə yararlanır və şəhərin sosial-iqtisadi fəaliyyəti daha səmərəli həyata keçirilir.
IoT və ağıllı şəhərlərin tətbiqi müəyyən problemlər və çağırışlarla müşayiət olunur. Ən ciddi məsələlərdən biri kiber təhlükəsizlikdir. IoT cihazları və ağıllı sistemlər internet vasitəsilə məlumat mübadiləsi apardığı üçün bu məlumatlar üçüncü şəxslər tərəfindən ələ keçirilə və ya manipulyasiya edilə bilər. Buna görə də məlumatların qorunması və təhlükəsizliyin təmin edilməsi prioritet məsələdir. Digər bir problem isə yüksək maliyyətlərdi. Ağıllı infrastrukturun qurulması və IoT cihazlarının quraşdırılması ilkin investisiya tələb edir, şəhər büdcəsi isə bu xərcləri qarşılayacaq qədər güclü olmalıdır. Həmçinin texnologiyaya uyğun peşəkar kadrların olmaması da tətbiqi çətinləşdirir. Sistemlərin effektiv işləməsi üçün mütəxəssislər lazımdır. IoT cihazlarının standartlaşdırılmaması və müxtəlif istehsalçıların sistemlərinin bir-biri ilə uyğunlaşmaması da əlavə çətinliklər yaradır.
Dünyada bir sıra şəhərlər ağıllı şəhər və IoT konsepsiyasını uğurla tətbiq etmişdir. Məsələn, Sinqapur ağıllı nəqliyyat və ətraf mühit monitorinqi sahəsində qabaqcıl şəhərlərdən biridir; şəhər ərazisində yerləşdirilmiş sensorlar hava keyfiyyətini və nəqliyyat axınını izləyir, məlumatlar real vaxtda paylanır. Barselona şəhəri ağıllı işıqlandırma və tullantı idarəçiliyində uğur qazanmışdır; küçələrdə yerləşdirilmiş sensorlar vasitəsilə işıqlandırma avtomatik tənzimlənir və tullantı qutuları dolduğu zaman məlumat mərkəzinə siqnal göndərir. Seul şəhərində isə IoT əsaslı su və enerji idarəçiliyi tətbiq olunub; sensorlar su itkisini izləyir, enerji sərfiyyatını tənzimləyir və şəhər infrastrukturunu optimallaşdırır. Bu nümunələr göstərir ki, IoT texnologiyalarının düzgün tətbiqi şəhər həyatının keyfiyyətini yüksəldir, resurslardan səmərəli istifadəni təmin edir və vətəndaşların gündəlik həyatını asanlaşdırır.
Nəticə olaraq, IoT və ağıllı şəhərlər gələcəyin urban inkişafı üçün zəruri texnologiyalardır. Bu texnologiyaların tətbiqi ilə şəhərlərdə həyat keyfiyyəti artar, resurslardan səmərəli istifadə mümkündür, ekoloji təmiz şəhərlər yaradıla bilər. Eyni zamanda tətbiq zamanı yaranan problemlər və çağırışlar nəzərə alınmalıdır. Kibertəhlükəsizlik, yüksək maliyyətlər, standartlaşdırma və peşəkar kadr çatışmazlığı kimi məsələlər həll olunmadığı təqdirdə texnologiyanın faydaları tam şəkildə reallaşa bilməz. Buna görə də qanunvericilik, texniki standartlar və təhlükəsizlik tədbirləri ilə IoT və ağıllı şəhər tətbiqlərinin davamlı və effektiv olması təmin edilməlidir.
Gələcəkdə isə ağıllı şəhərlər daha da inkişaf edəcək, IoT texnologiyaları genişlənəcək və şəhərlərin idarə olunması daha sürətli, çevik və səmərəli olacaq. Şəhər sakinləri üçün həyat daha rahat və təhlükəsiz olacaq, dövlət və özəl sektor isə resurslardan daha optimal istifadə edərək şəhərin sosial-iqtisadi inkişafını təmin edəcək.
Yeri gəlmişkən, bu il Azərbaycanda əşyaların interneti (Internet of Things - IoT) bazarının 463.1 milyon ABŞ dolları gəlir əldə edəcəyi gözlənilir. “Statista” portalının proqnozuna görə, bu, illik 10.2 faiz artım deməkdir. Mütəxəssislər hesab edirlər ki, Azərbaycan ağıllı şəhərlərə və enerji idarəetmə həllərinə diqqət yetirməklə əşyaların interneti bazarında sürətli artım yaşayır. Əşyaların interneti bazarının müxtəlif seqmentləri arasında Əşyaların Sənaye İnterneti (IIoT) seqmenti 119.7 milyon ABŞ dolları həcmində dəyərlə üstün mövqeyə sahib olacaq. 2025-2029-cu illərdə ölkədə əşyaların interneti bazarında gəlirin illik 10.68 faiz artacağı və 2029-cu ildə bazar həcminin 694.9 milyon ABŞ dollarına çatacağı proqnozlaşdırılır.
Azərbaycan İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları Sənayesi Assosiasiyasının İdarə Heyətinin sədri Elvin Abbasov bildirir ki, son illər ölkəmizdə Əşyaların interneti bazarının payı kifayət qədər artıb.
Onun sözlərinə görə, texnologiyanın inkişafı həyatımızı əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir:
“Bu irəliləyiş nəticəsində informasiya texnologiyaları sahəsində əşyaların interneti anlayışı meydana çıxıb. Əşyaların interneti müxtəlif obyektlərin internet vasitəsilə insan müdaxiləsi olmadan funksiyalarını yerinə yetirən bir sistemdir. Evimizdəki müxtəlif əşyalar müəyyən qədər internetlə ünsiyyətdədirlər. Misal üçün, əgər smart qurğular qapımızı, pərdələrimizi açıb-bağlayırsa, elektrik avadanlıqlarını söndürüb-yandırırsa, bu o deməkdir ki, evimizdə əşyaların interneti anlayışından istifadə edirik”.
Ekspert deyir ki, hazırda dövlət qurumlarında bəzi xidmətlər əşyaların interneti texnologiyasına çevrilir:
“Məsələn, qaz və işıq sayğacları ağıllı olacaq. İnsanlar belə sayğaclara müdaxilə etməyəcəklər. Sayğacın özünün interneti olacaq və vətəndaş hər hansısa bank və ya ödəmə sistemindən ödəniş etdiyi zaman pul sistemə köçürüləcək. Hazırda ağıllı sayğac anlayışının yenilənməsini gözləyirik. Burada bir neçə pilot layihə müşahidə olunur. Onları əsasən “Azərişıq” və “Azəriqaz” kütləvi olmayan formada tətbiq edib. Hələlik sistem sınaqdan keçirilir. Ağıllı cihazların tətbiqinə çalışmaqda məqsəd odur ki, insanların qapıları qaz, su, işıq puluna görə döyülməsin. Həmin sahə inzibatçıları vətəndaşlarla birbaşa ünsiyyətə girməsinlər və ödənişlər birbaşa, internetə bağlanaraq köçürülsün”.
Ekspertin sözlərinə görə, Azərbaycanda yaxın beş il ərzində kommunal münasibətlər rəqəmsal formada tənzimlənəcək:
“Bununla sayğacların tamamilə internetə bağlanması, vətəndaşların onlayn vasitələrlə ödəniş etməsi, sayğacların birbaşa açılması mümkün olacaq”.
