"Hibrid müharibə" anlayışı (ingiliscə hybrid warfare) 2000-ci illərin sonu - 2010-cu illərin əvvəllərində geniş dövriyyəyə girib. Bu termin klassik hərbi əməliyyatlarla yanaşı, qeyri-ənənəvi təzyiq vasitələrinin də işə salındığı yeni savaş metodunu ifadə edir. Burada təkcə ordunun atəş zərbələri deyil, həm də kiberhücumlar, iqtisadi sabotaj, ictimai rəyi manipulyasiya edən informasiya əməliyyatları, dezinformasiya kampaniyaları, separatçı və ya hökumət əleyhinə hərəkatların dəstəklənməsi nəzərdə tutulur.
Bu gün "hibrid müharibə" və ondan törəyən "hibrid təhlükələr", "hibrid hücumlar" kimi ifadələr siyasətçilərin çıxışlarında, analitik yazılarda, jurnalistikada ən işlək terminlərdən birinə çevrilib. Bu anlayışla demək olar ki, açıq hərbi təcavüzə keçməyən bütün düşmənçilik formaları izah edilir. Amma mütəxəssislərin bir qismi vurğulayır ki, ifadə çox geniş və qeyri-müəyyən işlədilir, bu isə tez-tez onun sırf təbliğat məqsədilə istifadəsinə yol açır.
Konsepsiyanın yaranma tarixi
Müasir anlamda bu termindən ilk istifadə edənlərdən biri ABŞ dəniz piyadalarının general-leytenantı Ceyms Mattis olub. O, 2005-ci ilin sentyabrında müdafiə forumunda məruzə ilə çıxış edib, az sonra isə polkovnik-leytenant Frank Hoffman ilə birlikdə "Future Warfare: The Rise of Hybrid Wars" adlı məqalə dərc etdirib. Daha sonra Hoffman bu ideyanı ardıcıl yazılarında və kitablarında inkişaf etdirib, xüsusilə 2006-cı ildəki İkinci Livan müharibəsini təhlil edərək. Həmin savaşda "Hizbullah" misilsiz bir kombinasiyanı nümayiş etdirmişdi: gəmiəleyhinə və qanadlı raketlərdən tutmuş gerilla taktikalarına və İsrailə qarşı aparılan iri miqyaslı media kampaniyasına qədər.
Hoffman hesab edirdi ki, gələcəkdə ABŞ-ın rəqibləri eyni cür davranacaq: adi hərbi qüvvələri və silahları "hibrid" üsullarla - terror aktları, cinayətkar şəbəkələrlə əməkdaşlıq, kiberhücumlar və təbliğatla birləşdirərək. Məqsəd isə həm fiziki, həm də psixoloji baxımdan maksimum zərbə vurmaq olacaq. Onun diqqət mərkəzində əsasən qeyri-dövlət aktorları dayanırdı - həm gerilla müharibəsini, həm də müasir silahları eyni anda tətbiq edə bilən qüvvələr.
Hoffmanın klassik tərifində "hibrid müharibə" eyni vaxtda adi silahların, qeyri-müntəzəm taktikanın, terror metodlarının, hətta cinayətkarlıq elementlərinin istifadəsini nəzərdə tutur. Bütün bunlar ayrı-ayrı bölmələr tərəfindən də tətbiq oluna bilər, eyni struktur daxilində də. Amma əsas şərt odur ki, bunlar koordinasiya edilərək bir-birini gücləndirsin və döyüş meydanında sinerji effekti yaratsın.
NATO və Aİ-də yanaşmanın təkamülü
2010-cu illərdən başlayaraq hibrid müharibə konsepsiyası tədricən NATO-nun strateji diskursuna daxil oldu. 2014-cü ildə Rusiyanın Krımı ilhaqından sonra maraq daha da artdı. Həmin ilin Uels sammitinin yekun bəyannaməsində "hibrid təhlükələr" anlayışı rəsmən təsbit edildi. Əgər əvvəllər əsas diqqət qeyri-dövlət qüvvələrinə - "Taliban"a, "Hizbullah"a yönəlmişdisə, 2014-dən sonra fokus dövlətlərin yaratdığı təhdidlərə - Rusiyaya, İrana, Çinə, KXDR-ə çevrildi.
2016-cı ildə Varşavada NATO rəsmi olaraq bildirdi ki, hibrid təcavüz baş verdiyi halda alyansın 5-ci maddəsi - kollektiv müdafiə prinsipi işə salına bilər. Elə həmin il blokla Avropa İttifaqı birgə fəaliyyət planı üzərində razılaşdılar. 2017-ci ildə NATO daxilində hibrid təhdidlərin monitorinqi üçün ayrıca bölmə yaradıldı, Aİ isə 2016-cı ildə Onların qarşısının alınmasına dair Ümumi Çərçivə Proqramı qəbul etdi. 2018-ci ildə Avropa Komissiyası hibrid hücumlara qarşı dayanıqlığı artırmaq üçün birgə kommunikeni elan etdi. Helsinkidə NATO və Aİ ekspertlərini birləşdirən unikal qurum - Hibrid Təhdidlərə qarşı Avropa Mərkəzi fəaliyyətə başladı.
Milli təşəbbüslər
ABŞ bu konsepsiyanı ən sistemli şəkildə öz hərbi doktrinasına yerləşdirdi. Termin və onun praktik işlənməsi ordunun bütün növlərinin sənədlərinə və tədris materiallarına daxil edildi. Finlandiya və Norveç də bu yanaşmaları fəal mənimsədi. Danimarkada isə 2018-ci ildə silahlı qüvvələrin tərkibində xüsusi "hibrid təhdidlərə qarşı mübarizə bölməsi" yaradıldı.
Cəmi iki onillikdən az bir müddətdə amerikalı hərbi nəzəriyyəçilərin yazılarında doğulan anlayış bu gün qlobal müdafiə strategiyasının açar elementinə çevrilib. Artıq "hibrid müharibə" sadəcə bir metafora deyil, dövlətlərin dünyanın hər tərəfində qarşılaşdığı real təhdiddir. Onu görməzdən gəlmək isə əslində davam edən və siz fərqinə varmadan içində olduğunuz müharibədə məğlubiyyətə məhkum olmaq deməkdir.
Alternativ konsepsiyalar və hibrid müharibənin səbəbləri
1990-cı illərin sonlarında Çin hərbi nəzəriyyəçiləri, Xalq Azadlıq Ordusunun Hərbi Hava Qüvvələrinin polkovnikləri Çiao Lyana və Van Syonsuyi yeni qarşıdurma formalarına öz baxışlarını təqdim etdilər. Onların "məhdudiyyətsiz müharibə" (çin. 超限战) doktrinası klassik hərbi toqquşmanın çərçivəsini aşan metodları əhatə edirdi: kiberhücumlar, kritik infrastrukturun zərərli proqram təminatı ilə yoluxdurulması, valyuta bazarlarında manipulasiya, dezinformasiyanın yayılması, şəhər terrorunun təşkil olunması. Sonralar bu ideyalar 2000-ci illərin əvvəllərindən hazırlanmış "üç müharibə" (çin. 三种战法) konsepsiyasında əksini tapdı və rəsmi NÖAQ doktrinasının istiqamətlərindən birinə çevrildi. Bu konsepsiyada üç "qeyri-ənənəvi" xətt - psixoloji, informasiya və hüquqi müharibə yer alırdı. Hüquqi cəbhə dövlətin və beynəlxalq hüququn normalarını sərhəd və dəniz mübahisələrində hərbi və siyasi məqsədlərə çatmaq üçün silah kimi istifadə etməyi nəzərdə tuturdu. 2013-cü ildə nəşr olunmuş "Hərbi strategiyanın elmi" əsərində isə ilk dəfə "hərbi-vətəndaş birliyi" termininə rast gəlinirdi - iqtisadiyyatın, diplomatiyanın və elmin strateji əngəlləmə sisteminə kompleks şəkildə cəlb edilməsi kimi.
Qərbdə hibridlə bağlı fikirlər daha əvvəldən, 1990-cı illərdə formalaşmağa başlamışdı. Orada "dördüncü nəsil müharibələr", "qarışıq tərkibli müharibə" (compound warfare) və digər nəzəri modellər müzakirə olunurdu - müntəzəm və qeyri-müntəzəm metodların birləşməsini təsvir edən yanaşmalar. Bu tədqiqatlar Frank Hoffman tərəfindən 2007-ci ildə hibrid müharibə anlayışını formalaşdırarkən nəzərə alınmışdı. "Boz zona" anlayışı isə ona yaxın, amma eyni olmayan kateqoriyadır: açıq hərbi qarşıdurmanın səviyyəsinə çatmayan, lakin siyasi, iqtisadi və informasiya vasitələri ilə aparılan təzyiq forması.
Rusiya prizması: "xətti olmayan müharibə"
Rusiya kontekstində 2013-cü ilin fevralında Baş Qərargah rəisi Valeri Gerasimov "Hərbi-sənaye kuryer"ində "xətti olmayan müharibə" anlayışını təqdim etdi. Onun yanaşmasına görə, strateji məqsədlərə hərbi olmayan zərərverici üsullarla da nail olmaq mümkündür: ictimai rəylə iş, siyasi müxalifətin dəstəklənməsi, "rəngli inqilabların" təşkili. Qərbin analitik dairələri isə bu konsepsiyaya 2014-cü ildə - Krımın işğalı və Ukraynanın şərqində müharibə baş verdikdən sonra ciddi diqqət ayırdılar və bu yanaşmaya "Gerasimov doktrinası" adı verildi. Rusiya publisistikasında "hibrid müharibə" termini, adətən, məhz hakimiyyətin legitimliyinə və siyasi sistemə qarşı yönəlmiş qeyri-hərbi desestabilizasiya vasitələrini anladır.
Avropa Hibrid Təhlükələrə Qarşı Mərkəzi hesab edir ki, bu cür hücumların əsas məqsədi demokratik institutlara inamı sarsıtmaq, qütbləşməni dərinləşdirmək, demokratiyanın əsas dəyərlərini aşındırmaq və siyasətçilərin qərarvermə qabiliyyətinə təsir etməkdir.
Hibrid müharibələrin nə üçün ortaya çıxması
Hibrid müharibələrin əsas səbəbi potensiallar arasında assimmetriyadır. Birbaşa hərbi qarşıdurmada zəif olan dövlət və ya strukturlar rəqibə qarşı hibrid vasitələrə əl atmağa məcbur ola bilərlər. Bu metodlar nisbətən ucuz başa gəlir, inkişaf etmiş ordunu tələb etmir, amma ciddi siyasi və iqtisadi zərbə vurmağa imkan verir. Hibrid üsullar uzunmüddətli yorğunluq siyasətinə yol açır və rəqibə davamlı təzyiq göstərmək üçün əlverişli platforma yaradır.
Başqa vacib üstünlük - hücum edənin məsuliyyətdən yayına bilməsi imkanıdır. İnisiyator dövlət açıq təcavüz aktı elan etmədən "inandırıcı inkar" manevri ilə sanksiyalardan və siyasi təcriddən yayınmağa çalışa bilər. Bu ambivalentlik nüfuz və hüquqi riskləri azaldır, hansı ki, müharibə elan edilsə qaçılmaz olardı.
Həmçinin hibrid müharibə hücumçu üçün manevr sahəsi saxlayır: təzyiq dərəcəsini vəziyyətdən asılı olaraq artıra və ya azalda bilər. Bu, nüvə caydırıcılığı şəraitində açıq toqquşmanın fəlakətli nəticələrindən qaçmaq üçün xüsusilə əhəmiyyətlidir.
Qurban vəziyyətində olan dövlət üçün isə vəziyyət daha çətindir. Belə hücumlara reaksiya vermək çətindir: onlar məğrurluğu itibarsızlaşdırır, çoxsahəlidir və hər zaman açıq-aşkar görünmür. Qarşıaddımlar çox vaxt hüquq və azadlıqların məhdudlaşdırılmasına, polis praktikasının sərtləşməsinə, mediaya nəzarətin artmasına gətirib çıxarır ki, bu da bəzən sosial gərginliyi daha da dərinləşdirir. Beləcə, hibrid müharibə yalnız xarici sabitliyi pozmur, daxili böhranı da stimullaşdırır və cəmiyyəti daimi qarşıdurma arenasına çevirir.
Hibrid nümunələri
2014-cü il - Rusiyanın Krımı birləşdirməsi və Ukraynanın cənub-şərqində silahlı qarşıdurmanın başlaması - hibrid müharibə müzakirələrinə yeni hərəkət verdi. Qərb, ABŞ və Ukrayna Moskvanı kadr, maliyyə və hərbi dəstəkdən tutmuş genişmiqyaslı informasiya kampaniyasına qədər tam hibrid arsenaldan istifadə etməkdə mütəmadi olaraq ittiham edirdilər. Rusiya isə məsuliyyəti inkar etdi; 2022-ci ildə isə Ukraynaya qarşı genişmiqyaslı əməliyyatların başlaması ilə ittihamlar daha da kəskinləşdi.
2024-cü ilin iyununda Avropa İttifaqı Rusiyaya qarşı yeni sanksiya rejimini razılaşdırdı və bunu açıq şəkildə "hibrid əməliyyatlar"la - sabotaj, dağıdıcı fəaliyyət, təhdid, dezinformasiya, kiberoperasiyalar və miqrasiyanı təzyiq aləti kimi istifadə etməklə əlaqələndirdi. Eyni ilin dekabrında Aİ ilk dəfə olaraq hibrid hücumlarda iştiraka görə rusiyalı şəxslərə qarşı fərdi sanksiyalar tətbiq etdi. Moskva bu iddiaları təkrarlanan şəkildə rədd etdi; Rusiya XİN naziri Sergey Lavrov isə Qərblə qarşıdurmanı öz növbəsində "hibrid müharibə" termini ilə izah etməyə çalışdı.
Digər bir nümunə Çin siyasətinin Cənub və Şərqi Çin dənizlərindəki fəaliyyəti hesab olunur. Pekin Yaponiya, Vyetnam, Filippinlər, Tayvan, Malayziya və Bruneylə olan ərazi mübahisələrində "boz" təzyiq mexanizmlərindən fəal istifadə edir. Xüsusilə Çin dəniz mühafizə qüvvələrinin və "mavi adamlar"ın - əslində balıqçılıq donanmasından formalaşmış qüvvələrin - rolu nəzərə çarpır: onlar həm kəşfiyyat funksiyasını yerinə yetirir, qonşu ölkələrin gəmiləri ilə qarşıdurmaları təhrik edir, süni adaların tikintisini müşayiət edirlər. Bu addımların əsas məqsədi Çin nəzarətini dəniz əraziləri və strateji kommunikasiya xətlərinə genişləndirməkdir.
İran da öz hibrid strategiyasını intensiv inkişaf etdirir. Onun "irəli müdafiə" doktrinası münaqişəni müttəfiq şiə qruplaşmaları vasitəsilə düşmən ərazisində aparmağı nəzərdə tutur. "Müqavimət oxu" - "Hizbullah" daxil olmaqla müxtəlif qruplar - iqtisadi məkanların bəzi seqmentlərini nəzarətdə saxlayır və KSIR ilə sıx koordinasiyada fəaliyyət göstərir. "Quds" bölməsi provayder strukturunu hazırlayır, proxy qüvvələri silahlandırır və İrandan kənarda diversiya və kəşfiyyat fəaliyyətləri üçün məsuliyyət daşıyır.
Hibrid müharibə müasir geopolitikanın real və davamlı fenomendir. O, zəif və güclü arasında yeni asimmetrik savaş arenası yaradır, dövlətlərin həm xarici, həm də daxili siyasətini formalaşdırır. Onunla mübarizə yalnız hərbi tədbirlərlə məhdudlaşmamalıdır - informasiya, hüquq, iqtisadiyyat və cəmiyyətin bütövlüyünü qoruyan kompleks tədbirlər tələb olunur. Əks halda, cəmiyyətlər görmədən daxilən aşınaraq hibrid təzyiqin uzunmüddətli qurbanına çevrilə bilərlər.
Hibrid müharibənin üsulları
Hibrid əməliyyatların arsenalına daxil edilən əsas alətlərə aşağıdakılar daxildir:
• kiberhücumlar və haker əməliyyatları;
• terrorizm və diversiyalar;
• dezinformasiyanın yayılması və internetdə manipulyasiya;
• iqtisadi sabotaj və infrastruktur hücumları;
• yad bayraq altında əməliyyatlar;
• xüsusi əməliyyat qüvvələrinin və kəşfiyyatın istifadəsi;
• proxy qrupların, üsyançıların, separatçıların və oppozisiya hərəkatlarının dəstəklənməsi;
• diplomatik və sanksiya təzyiqi;
• seçkilərə müdaxilə, partiyaların və QHT-lərin maliyyələşdirilməsi.
Bütün bu metodlar kombinə edilə bilər, nəticədə rəqib üçün həssas nöqtələr yaradılır və onun cavab reaksiyasını çətinləşdirir.
Konsepsiyaya tənqid
Termin geniş yayılsa da, "hibrid müharibə"yə dair vahid və universal tərif hələ yoxdur. Müxtəlif tədqiqat mərkəzləri öz meyarlarını irəli sürür. Məsələn, Small Wars Journal ən azı beş müxtəlif tərif göstərir və hər biri fərqli aspektə - qeyri-dövlət aktorlarının rolundan informasiya ölçüsünə qədər - vurğu edir.
Buna baxmayaraq, hibrid müharibə ideyası müasir reallığı izah etməyə kömək edir: aşağı intensivlikli müharibələr, sərhədlərarası silahlı birləşmələrin iştirakı, rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi və klassiklərlə qeyri-ənənəvi təzyiq vasitələrinin daha mürəkkəb qarışıqları.
Faktlar və nümunələr
Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin məlumatına görə, 2024-cü ildə dünya üzrə təxminən 120 silahlı konflikt qeydə alınmışdı; onlara 60-dan çox dövlət və 120-dən artıq qeyri-dövlət strukturu cəlb olunmuşdu. Afrika kontekstində, 1960-cı illərdən bu yana əksər münaqişələrdə xarici təsir izləri müşahidə olunur. Son illərin diqqətçəkən nümunəsi - Konqo Demokratik Respublikasının şərqində yaranmış böhran. 2021-ci ilin sonlarından başlayaraq M23 qruplaşması hücumları gücləndirdi və 2025-ci ilin əvvəlində Şimali və Cənubi Kivu vilayətlərində geniş əraziləri ələ keçirdi. BMT və Qərb ölkələri Ruanadan üsyançılara dəstək, silah və hərbi texnika təmin etməkdə, eləcə də minlərlə peşəkar hərbçini iştirak etdirməkdə ittiham etdilər.
Beləliklə, hibrid müharibə abstrakt nəzəriyyə olmaqdan çıxıb - XXI əsrin konfliktlərinin mahiyyətini müəyyən edən praktikadır.
Vahid tərifin olmaması
Rəsmi strateji və doktrinal sənədlərdə də hibrid müharibənin vahid tərifi mövcud deyil. Avropa Komissiyası "hibrid təhlükələri" Avropa İttifaqının həssas nöqtələrindən istifadə edən dövlət və ya qeyri-dövlət subyektlərinin siyasi, hərbi, iqtisadi və texnoloji tədbirlərin kompleksini tətbiq etməsi kimi şərh edir, amma rəsmi şəkildə müharibə elan etmir.
İsveçrə Silahlı Qüvvələri hibrid müharibəni "strateji məqsədlərə çatmaq üçün siyasi, iqtisadi, informasiya, humanitar və hərbiləşdirilmiş alətlərin toplusu" olaraq müəyyən edir və onun qeyri-müntəzəm, gizli mahiyyətini vurğulayır.
ABŞ Müdafiə Nazirliyinin təlim sirkulyarı TC 7-100 hibrid təhdidləri "müntəzəm və qeyri-müntəzəm qüvvələrin, həmçinin cinayətkar elementlərin dinamik qarışığı" kimi təsvir edir. Bu qənaət demək olar ki, amerika ordusunun doktrinası ADP 3-0-a da sözün əsl mənasında daxil edilib. TRADOC strukturu bu tərifi daha da genişləndirir və siyasi, sosial, cinayətkar alətlərə və digər qeyri-kinetik metodlara da aid edir - yəni hərbi məhdudiyyətləri aşmaq üçün istifadə olunan vasitələrə.
Svensk kontekstində isə "boz zona problemtikası" (gråzonsproblematik) termini daha çox işlədilir; bu, "ümumi müdafiə" milli konsepsiyası çərçivəsində yalnız hərbi deyil, hər cür təhlükədən ölkəni qorumağı nəzərdə tutur.
Tənqid və mübahisəli yozumlar
Sadalanan bütün təriflər həddindən artıq qeyri-müəyyən olduqlarına görə tənqid olunur. Ekspertlər xəbərdarlıq edirlər ki, "hibrid təhlükələr"in bu qədər geniş yozulması termini demək olar ki, istənilən düşmənçilik addımına vurulan universal yarlığa çevirir. Avropa Parlamentində hələ 2021-ci ildə qeyd olunmuşdu: dəqiq terminologiyanın olmaması təhdidlərin təsnifatını çətinləşdirir, institutlar arasında məsuliyyət sərhədlərini bulanıqlaşdırır və məqsədli qarşı tədbirlərin hazırlanmasını ləngidir.
Digər tərəfdən, bəzi tədqiqatçılar - xüsusilə hərb tarixçiləri - hibrid müharibəni xeyli dar çərçivədə izah etməyi təklif edirlər. Onların fikrincə, söhbət sırf müntəzəm və qeyri-müntəzəm qüvvələrin vahid strategiya çərçivəsində koordinasiyalı şəkildə hərəkətindən getməlidir. Tarixən bu prinsipi uzunmüddətli müharibə aparmaq imkanına malik olan güclü qeyri-dövlət təşkilatları işlədiblər: Vyetminh, sonradan Vyetkonq, Livan "Hizbullah"ı, "Tamil İlam Azadlıq Pələngləri", daha yaxın dövrdə isə "İŞİD" (2014-2017).
Tarixi paralellər və akademik mübahisələr
Bəzi hərb tarixçiləri, o cümlədən Uilyamson Myurrey və Piter Mansur hesab edir ki, hibrid müharibə XXI əsrin icadı deyil, sadəcə köhnə müharibə metodlarının yeni qablaşdırmasıdır. Asimmetrik taktikalara qədim dövrlərdən bəri rast gəlinir. Parlaq nümunə - e.ə. 431-405-ci illərdə Afina ilə Sparta arasındakı Peloponnes müharibəsidir. Afinanın Pilos adasında möhkəmlənməsi ilə spartalıların arxasında hilot üsyanını qızışdırmaq planı həyata keçirilmişdi. Afina tərəfi təbliğatçı və diversant kimi yerli dili bilən messenli mühacirlərdən istifadə edirdi. Hilotlar kütləvi şəkildə Pilosa keçməyə başladılar və Sparta üsyanı yatırmaq üçün böyük qüvvələr saxlamalı oldu. Bu, Spartanın davamlılığını zəiflətdi və sonda onu danışıqlara məcbur etdi.
Terminin müəllifi Frank Hoffman da bir sıra tarixi nümunələr gətirirdi: ABŞ-ın istiqlal müharibəsinin ayrı kampaniyaları, Napoleon ordusunun İspaniyadakı hərəkətləri, 1916-1918-ci illərdə ərəb üsyanında Tomas Lourensin əməliyyatları, 1919-1920-ci illərdə İrlandiya üsyanı, Vyetnam müharibəsi. Hətta ən konvensional müharibələrdən biri sayılan İkinci Dünya müharibəsində də partizan hərəkatları SSRİ-də, Çində və Fransada Almaniyanın və Yaponiyanın arxa cəbhəsini dağıtmaqda həlledici rol oynamış, informasiya və təbliğat kampaniyaları isə mübarizənin bütün mərhələlərinə müşayiət etmişdi.
Soyuq müharibə dövrü hibrid yanaşmanı demək olar ki, norma halına gətirdi. Şimali Vyetnam ölkənin birləşdirilməsi uğrunda savaşda həm müntəzəm ordu hissələrini, həm də partizan dəstələrini səfərbər edir, diversiya, sabotaj, terror metodlarına əl atırdı. ABŞ isə cavab olaraq MKİ-nin gizli əməliyyatları vasitəsilə antikommunist qüvvələri silahlandırır və təlim keçirdi. Məsələn, Laosta hmong tayfaları "Patet Lao" və şimallı müttəfiqlərə qarşı döyüşmək üçün istifadə edilirdi. Beləliklə, Vaşinqton silah, sursat və canlı qüvvənin cənuba daşındığı logistika marşrutlarını dağıtmağa çalışırdı.
Ekspert mühitində debatlar
Akademik dairələrdə müzakirələr davam edir: hibrid müharibələr hansı səviyyədə aparılır - taktiki, operativ, yoxsa strateji? Bəzi alimlər hibridliyin əsasən döyüş meydanında üzə çıxdığını deyirlər: müntəzəm və qeyri-müntəzəm metodların birləşməsi. Digərləri isə hibrid kampaniyaların strateji xarakterini önə çəkirlər: məqsəd dövlətçiliyi sarsıtmaq və cəmiyyəti demorallaşdırmaqdır.
Kanadalı tədqiqatçı Jan-Kristof Buşe hibrid müharibələrin əsas cəhətini mülki əhalinin, qeyri-dövlət aktorlarının geniş şəkildə işə cəlb edilməsində görür. ABŞ-ın partizan müharibələri üzrə eksperti, polkovnik Con Makkuen isə diqqəti məqsədlərə yönəldir: hibrid müharibənin hədəfləri yalnız düşmən ordusu deyil, həm də həmin ölkənin əhalisi, hücum edən dövlətin cəmiyyəti və beynəlxalq ictimaiyyətdir. Beləcə, hibrid müharibə hərbi, sosial və informasiya ölçülərinin üst-üstə düşdüyü çoxölçülü fenomenə çevrilir.
Yeni reallıq
Hibrid müharibə hərbi analitiklərin hesabatlarından çıxmış abstrakt anlayış deyil. Bu, dünya siyasətinin yeni reallığıdır. Artıq cəbhə xətləri yalnız səngərlərdən və şəhərlərdən keçmir. Onlar kabel xətlərindən və bank hesablarından, kütlələrin şüurundan və ictimai rəydən, smartfonlardan və sosial şəbəkələrdən, institutlara inamdan və hakimiyyətin legitimliyindən keçir.
Ənənəvi müharibələrdən fərqli olaraq, hibrid müharibənin başlanğıcı və sonu yoxdur, o, rəsmi bəyanatlarla və qalib paradları ilə müşayiət olunmur. O, görünməzdir, zamana yayılıb, hərbi, iqtisadi, informasiya və mədəni ölçüləri iç-içə keçir. Bu müharibədə hər şey silaha çevrilir: söz, sanksiya, virus video, terror aktı, serverlərin sındırılması və ya miqrant axını. Burada düşmən öz iştirakını inkar edə bilir, məsuliyyət bulanıq qalır və çox vaxt ilk güllə atılmadan məğlubiyyət baş verir.
Tarix göstərir: asimmetrik və kombinə olunmuş metodlar insanlığı həmişə müşayiət edib - Spartadakı hilot üsyanlarından tutmuş XX əsrin partizan savaşlarına qədər. Amma məhz XXI əsrdə onlar qlobal və sistemli xarakter aldı. İndi hibridlik istisna yox, qaydaya çevrilib. Heç bir dövlət - nə zəif, nə də güclü - bu zərbələrdən sığortalanmayıb. Əksinə, cəmiyyət nə qədər açıq və demokratikdirsə, manipulyasiya, informasiya sabotajı və siyasi təxribat qarşısında bir o qədər həssasdır.
Hibrid müharibə gələcəyin çağırışıdır. O, dünyanı daimi qarşıdurma məkanına çevirir: müharibə ilə sülhün qarışdığı, arxa cəbhənin ön cəbhəyə çevrildiyi, hər bir vətəndaşın potensial hədəf və ya alət olduğu bir məkana. Burada üstünlük tankların və raketlərin sayında deyil, dəyərləri qoruya bilməkdə, cəmiyyətin dayanıqlığını gücləndirməkdə, xaosa və yalana qarşı immunitet formalaşdırmaqda gizlənir.
Əgər əvvəlki əsrlərdə müharibə sülh müqaviləsinə atılan imzalarla bitirdisə, hibrid dövrdə sülh - sadəcə hücumlar arasındakı fasilədir. Ona görə də əsas sual belə səslənir: biz hazırıqmı qəbul etməyə ki, müharibə artıq gedir, sadəcə onu görmürük? Çünki bunu anlamayan tərəf mütləq uduzur.
Bu araşdırma Azərbaycan Respublikası Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin dəstəyi ilə "Baku Network" analitik mərkəzi tərəfindən icra olunan "Azərbaycan əleyhinə hibrid və ideoloji təhdidlərin təhlili" layihəsi çərçivəsində gerçəkləşdirilib
Milli.Az
