2020-ci il Dağlıq Qarabağ müharibəsindən 2024-cü ilin sonunda Suriya hökumətinin süqutuna və 2025-ci ilin avqustunda imzalanmış Ermənistan-Azərbaycan ilkin sülh sazişinə qədər bir çox inkişaflar Levant və Cənubi Qafqazda İran-Türkiyə rəqabətinə diqqəti təzələyib. Bununla belə, Mərkəzi Asiya başqa bir rəqabət meydanıdır. Ankara-Bakı müttəfiqliyinin yüksəlişi və Azərbaycanın Türkiyənin daha geniş “pantürkist” məqsədləri üçün bir kanal kimi mövqe tutması ilə bu dinamika daha yaxından araşdırılmasını tələb edir.
Reyting.az xəbər verir ki, bu barədə “Amwaj Media” yazıb.
Təhlildə qeyd olunur ki, Ankara və Tehranın müvafiq hesablamalarını başa düşmək Sovet İttifaqının 1991-ci ildə dağılmasına yenidən baxmağı tələb edir.
Xatırlanır ki, Sovet İttifaqı dağıldıqdan dərhal sonra həm İran, həm də Türkiyə Qafqaz və Mərkəzi Asiyada yeni müstəqillik qazanmış respublikalara tarixi təsir zonalarına yenidən çıxış əldə etmək üçün münbit zəmin kimi baxdılar:
Türkiyə 1992-ci ildə ilk belə sammitə ev sahibliyi edərək türkdilli dövlətlərlə əlaqələr qurmaq üçün sürətlə irəlilədi. Məqsəd ortaq dil, mədəni və siyasi bağlara əsaslanan əlaqələri dərinləşdirmək idi. Həmin təşəbbüs 2009-cu ildə Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurasının sonradan adı dəyişdirilərək Türk Dövlətləri Təşkilatına (TDT) çevrilməsinin əsasını qoydu.
Turan Araşdırmalar Mərkəzinin əməkdaşı və Vaşinqtonda yerləşən Xəzər Siyasət Mərkəzinin İdarə Heyətinin üzvü Brus Pannier “Amwaj Media”-ya bildirib ki, Mərkəzi Asiyada bir çoxları Sovet İttifaqının çöküşündən sonra Türkiyəni potensial “böyük qardaş” kimi qarşılayıblar. Avropa və Asiyada bir NATO üzvü kimi Türkiyənin kimliyi yenicə formalaşmaqda olan Mərkəzi Asiya dövlətlərini cəlb edirdi. Bununla belə, 1990-cı illərdəki daxili iqtisadi problemlər Türkiyənin regional gözləntiləri qarşılamaq imkanını məhdudlaşdırdı.
İran, əksinə, Mərkəzi Asiyaya qədər uzanan daha geniş bir Fars dünyası daxilində yerləşdi. Bununla belə, onun təsiri daha məhdud olub - məzhəb bölgüsü, ideoloji fərqliliklər, Qərbin sanksiyaları və dünyəvi Mərkəzi Asiya elitaları arasında qəbul edilən beynəlxalq pariya (əcinnə) ilə birləşməkdən qaçmaq istəyinə görə. Buna baxmayaraq, İran qeyri-türk dövləti olan farsdilli Tacikistanda və onun Mərkəzi Asiyadakı yeganə qonşusu Türkmənistanda müəyyən boşluqlar tapdı.
Tehran mədəni diplomatiyaya - ortaq irsə, dilə və dinə - yumşaq güc aləti kimi etibar edirdi, baxmayaraq ki, bu, çox vaxt səhv oxunurdu. Bəzi Mərkəzi Asiya hökumətlərinin, xüsusən də Özbəkistanın şübhələrinin əksinə olaraq, İran bu keçmiş sovet məkanına siyasi İslamı və ya şiə islamını ixrac etmək niyyətində deyildi. Bununla belə, “İslam təhlükəsi” ilə bağlı narahatlıq İran-Mərkəzi Asiya əlaqələrinin dərinləşməsinə maneələr yaratdı.
Praktikada İranın regional gündəmini ideologiyadan daha çox geoiqtisadiyyat idarə edirdi. O, tez-tez İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının himayəsi altında infrastruktura - yollara, tunellərə, qaz kəmərlərinə və sənaye obyektlərinə sərmayə qoyub. Tacikistan və Türkmənistan bu sərmayənin əsas alıcıları olub, Qazaxıstana daha çox diqqət yetirilib. Təhlükəsizliklə bağlı ehtiyatlı davranan Özbəkistan 2017-ci ildə siyasi dəyişiklik Tehranla daha praqmatik iqtisadi əlaqələrə qapı açana qədər məsafəni qorudu.
Geosiyasi uyğunlaşmalar və strateji həssaslıqlar
İran və Türkiyənin Mərkəzi Asiyada fərqli gündəmləri var ki, bu da onların dünyanın bu hissəsində böyük güc rəqabətinə niyə fərqli baxdıqlarını izah etməyə köməklik göstərir. Əsas şərq-qərb ticarət mərkəzi olan Türkiyə Orta Dəhlizin regional təhlükəsizlik və rifah vasitəsilə inkişaf etməsini istəyir.
Özbəkistandakı Dünya İqtisadiyyatı və Diplomatiya Universitetindən Nərgiz Umarovanın fikrincə, “Orta Dəhliz” getdikcə daha çox siyasiləşib və Ankaranın ondan regional inteqrasiyanı ideoloji çalarlarla dərinləşdirmək üçün istifadə etdiyi görünür:
“Orta Dəhliz iqtisadi səmərəlilik baxımından Mərkəzi Asiyanın bütün ölkələri üçün bərabər prioritet olmasa da, bölgə respublikaları buna baxmayaraq, türk həmrəyliyi kontekstində onu ən yüksək səviyyədə dəstəkləyirlər”.
“Praqmatik nöqteyi-nəzərdən Mərkəzi Asiya dövlətləri də Zəngəzur dəhlizinin açılmasının tərəfdarıdır ki, bu da yüklərin Xəzər dənizi vasitəsilə Mərkəzi Asiyadan Avropaya daşınması üçün tələb olunan məsafəni və vaxtı əhəmiyyətli dərəcədə azaldacaq”, - deyə Umarova əlavə edib.
Qeyd edək ki, İran Zəngəzur layihəsinə indiki formada sərt şəkildə qarşı çıxıb, çünki onun Ermənistana birbaşa qurudan çıxışı kəsiləcək.
Ankara Mərkəzi Asiya dövlətlərinin Rusiya və Çindən daha az asılı olmasını, Türkiyə və Azərbaycana daha dərin bağlı olmasını istəyir. “Onlar istəyirlər ki, bu, onların suverenliyini və ərazi bütövlüyünü gücləndirdiyi üçün müstəqil aktorlar olsunlar, Türkiyənin bu regionda maraqlarını təşviq etməkdə Türkiyə hökuməti ilə daha effektiv işləyə bilsinlər”,- Pannier deyib.
Bunun əksinə olaraq, İran Mərkəzi Asiyada Qərbin təsirini məhdudlaşdırmaq üçün Çin və Rusiya ilə birləşir. Tehran NATO üzvü olan Türkiyənin artan varlığını Amerika gücünün bir nümunəsi kimi görür və geosiyasi təcavüz qorxusunu artırır. Donald Tramp administrasiyasının Mərkəzi Asiya ölkələrini İbrahim razılaşmalarına cəlb etmək cəhdi bu cür narahatlığı daha da artırıb.
Buna baxmayaraq, artan ABŞ və ya Avropa izi ilə müqayisədə İran, Rusiya və Çin Türkiyənin Mərkəzi Asiyada genişlənən roluna nisbətən uyğundur. "Türkiyə ABŞ-nın diversifikasiya məqsədlərinə dəstək verən NATO-ya bitişik dəhlizlər təklif edir. İran Moskvanın ABŞ və NATO təsirini məhdudlaşdırmaq məqsədini paylaşaraq Rusiya və Çinlə daha çox uzlaşır. Hər ikisi Türkiyənin roluna dözürlər, o vaxta qədər ki, onların qırmızı xətlərindən qaçır", - Bişkekli jurnalist Aygerim Turqunbayeva izah edib.
“Qonşu region olaraq, İranın açıq düşmənçilik edən İsrail, ABŞ və onun Qərb müttəfiqləri ilə əlaqələri olan düşmən dövlətlər tərəfindən mühasirəyə alınmasının qarşısını almaq üçün Mərkəzi Asiyanın İrana qarşı dost və qeyri-düşmən mövqeyində qalması çox vacibdir”, - deyə regional təhlükəsizlik və enerji təhlükəsizliyi üzrə baş analitik Human Peymani bildirib.
İranın strateji həssaslıqlarını şərh edən Açıq Universitetin Siyasət və Beynəlxalq Tədqiqatlar Mərkəzinin başçısı Edvard Uestnic vurğulayıb ki, İran təbii olaraq öz sərhədləri yaxınlığında düşmən qüvvələrinin istənilən genişlənməsinə qarşı çıxacaq və Tehran İsrailin təsirinin qarşısının alınmasına xüsusi ritorik diqqət yetirəcək. O, Mərkəzi Asiya hökumətlərinin öz torpaqlarının İrana qarşı zərbələr üçün istifadəsinə icazə verməsi perspektivinə toxunaraq, bu respublikaların “Tehranla bu qədər açıq şəkildə düşmənçilik etməkdə maraqlı olmadığını”,- deyib.
Edvard Uestnic qeyd edib ki, hər hansı bir Mərkəzi Asiya ölkəsi və ya Azərbaycanın İbrahim razılaşmalarına qoşulması ilə bağlı fərziyyələr onların İsraillə mövcud əlaqələri nəzərə alınmaqla, son nəticədə “mübahisə mövzusudur”. O, Qazaxıstan, Türkmənistan və Özbəkistana işarə edərək, Qırğızıstan və Tacikistanı nəzərdə tutaraq bildirib: "Bütün 5 [Mərkəzi Asiya] dövlətin İsraillə artıq diplomatik əlaqələri var”.
Rəqabət və əməkdaşlıq perspektivləri
Gələcəyə nəzər salsaq, Orta Asiyada Türkiyə-İran rəqabəti, çox güman ki, praqmatik əməkdaşlıq anları ilə yadda qalan, idarəolunan qalacaq. Məsələn, İran və Mərkəzi Asiya vasitəsilə Türkiyəni Çinlə birləşdirən ticarət yollarında. Ankara regionu ideoloji və siyasi baxımdan Tehrandan uzaq tutmağa çalışsa da, üstünlüyünü qoruyub saxlamağa nisbətən əmin ola bilər.
Bununla belə, Orta Asiyanın İranla əməkdaşlığı, çox güman ki, ortaq narahatlıqlar, əsasən, Əfqanıstanda “İŞİD-Xorasan” (İSKP) kimi ekstremist qruplara qarşı mübarizədə davam edəcək. Üstəlik, dənizə çıxışı olmayan coğrafiyasını nəzərə alaraq, Mərkəzi Asiya respublikaları Körfəz və Hind okeanının isti sularına çıxışı təmin etmək üçün İranla sabit və sağlam münasibətləri saxlamaqda strateji maraqlara malikdir.
Nəhayət, Türkiyə-İran dinamikası Mərkəzi Asiyanın inkişaf edən geosiyasi mənzərəsinin mühüm elementi olaraq qalacaq. Bununla belə, buna Çin, Rusiya və Hindistanın əsas xarici aktorlar olduğu, Qərbin isə nisbətən periferik rol oynadığı Avrasiya güc siyasətinin daha geniş kontekstində baxmaq lazımdır. Əsas odur ki, Mərkəzi Asiya dövlətləri xarici təsir və ya sərmayənin passiv alıcıları kimi deyil, mürəkkəb regional nizamda öz gələcəklərini formalaşdıran strateji aktorlar kimi qəbul edilməlidir.
"Mərkəzi Asiya dövlətləri öz gələcəklərini təmin etmək üçün çoxvektorlu maraqlarını həyata keçirmək üçün artan güc tətbiq edirlər və daha geniş Avrasiya geosiyasi hadisələri ilə bağlılığını qoruyub saxlamağa çalışan İran və Türkiyədir, - Edvard Uestnic yekunlaşdırıb. - Mərkəzi Asiyanın iki əsas gücü olan Qazaxıstan və Özbəkistan üçün - Sinqapur və Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri kimi dövlətlərin izlədiyi modellər mühüm ilham verir və Türkiyə və İran bu gələcəyə çatmaq üçün sadəcə vasitələrdir”.
Y. QACAR
