Müasir cəmiyyətdə nəsillərarası uçurum getdikcə dərinləşən bir məsələ olaraq diqqəti cəlb edir. Bu vəziyyət yalnız fərdlərin deyil, həm də ailələrin, iş yerlərinin və cəmiyyətin dinamikliyinə ciddi təsir göstərir. Bunun əsas səbəblərini və nəticələrini anlamaq üçün həm tarixi, həm də müasir kontekstdə nəsillərin xüsusiyyətlərinə diqqət yetirmək vacibdir.
Tarixi perspektivdən baxdıqda, hər nəsil öz dövrünün iqtisadi, sosial və texnoloji şəraitində formalaşıb. Məsələn, “Baby Boomers” adlanan 1946–1964-cü illər nəsli savaş sonrası bərpa dövründə dünyaya gəlib və əksər hallarda ailə dəyərlərinə, işgüzarlığa və stabil sosial strukturlara böyük önəm verib. Onlar üçün zəhmət, məsuliyyət və uzunmüddətli məqsədlərə sadiqlik həyati əhəmiyyət kəsb edirdi. Sonrakı “X” və “Y” nəsilləri daha texnoloji inkişaf etmiş və qloballaşan bir dünyada böyüyüblər. Bu nəsillər üçün karyera və şəxsi həyat arasında balans, yaradıcılıq və innovasiya daha önəmli olub. Daha gənc “Z” və “Alfa” nəsilləri isə texnologiyanın həyatlarının ayrılmaz bir hissəsi olduğu bir dövrdə dünyaya gəlib, sürətli informasiya mübadiləsi və sosial media ilə böyüyürlər.
Nəsillərarası uçurumun əsas səbəblərindən biri texnologiyadakı sürətli inkişafdır. Müasir gənclər həyatın, demək olar, hər sahəsində texnologiyadan istifadə edir, mobil cihazlar, sosial şəbəkələr və süni intellekt onların gündəlik həyatının ayrılmaz hissəsidir. Bunun əksinə, yaşlı nəsil texnologiyanı yalnız müəyyən ehtiyaclar üçün istifadə edir və bəzən bu fərq gündəlik münasibətlərdə anlaşılmazlığa səbəb olur. Ekspertlər bildirir ki, texnologiyanın sürətli inkişafı nəsillər arasında anlayış fərqliliyini artırır və kommunikasiya problemlərinə yol açır.
Bundan əlavə, dəyərlər sistemi də nəsillərarası uçurumda əhəmiyyətli rol oynayır. Yaşlı nəsil, adətən, ailə və icma dəyərlərinə, sosial norma və ənənələrə daha çox bağlıdır. Gənc nəsillər isə fərdilik, karyera hədəfləri və şəxsi azadlığa üstünlük verir. Bu fərqlilik bəzən ev və iş mühitində qarşıdurmalara gətirib çıxarır. Məsələn, iş yerində yaşlı əməkdaşlar möhkəm struktura və prosedurlara üstünlük verir, gənc əməkdaşlar isə elastiklik, sürət və innovativ yanaşmalar tələb edir. Nəticədə, rəhbərlik və əməkdaşlar arasında gərginlik yaranır.
Ailə mühitində də nəsillərarası uçurum diqqət çəkir. Müasir valideynlər və uşaqlar arasında kommunikasiya fərqləri günbəgün artmaqdadır. Valideynlər uşaqların davranışlarını köhnə metodlarla formalaşdırmağa çalışarkən, uşaqlar daha açıq və müstəqil yanaşmalar nümayiş etdirir. Bu vəziyyət bəzən anlaşılmazlıq və qarşıdurmaya səbəb olur. Psixoloqlar bildirirlər ki, nəsillərarası münaqişələrdə əsas problem valideynlərin uşaqların sosial və texnoloji reallıqlarını tam olaraq dərk etməməsidir.
Nəsillərarası uçurumun bir digər səbəbi iqtisadi fərqliliklərdir. Müasir gənclər təhsilin, iş imkanlarının və iqtisadi resursların daha geniş olmasına baxmayaraq, iqtisadi sabitlik və iş təhlükəsizliyi baxımından daha çox narahatdırlar. Əksinə, yaşlı nəsil müəyyən müddət ərzində daha sabit iqtisadi şəraitdə böyüyüb və maliyyə sabitliyi ilə bağlı fərqli təcrübəyə malikdir. Bu fərqlilik ailə iqtisadiyyatında və maliyyə qərarlarında da özünü göstərir.
Sosial və mədəni faktorlar da nəsillərarası uçurumu gücləndirir. Müasir gənclər qloballaşmanın, müxtəlif mədəniyyətlərin və beynəlxalq informasiya axınının təsiri altında formalaşır. Onlar üçün dünyanın hər yerindən məlumat əldə etmək və fərqli perspektivləri öyrənmək adi haldır. Yaşlı nəsil isə daha çox lokal mədəniyyətə və ənənələrə bağlıdır. Bu fərqlilik sosial mühitdə qarşılıqlı anlaşılmazlığa yol açır və bəzən stereotiplərin formalaşmasına səbəb olur.
Nəsillərarası uçurum yalnız mənfi nəticələr doğurmur. Əksinə, düzgün idarə olunduqda, nəsillərarası fərqliliklər həm təcrübə mübadiləsi, həm də yenilikçi yanaşmalar üçün imkan yaradır. İş yerlərində yaşlı və gənc əməkdaşların birgə fəaliyyət göstərməsi, təcrübə ilə innovasiyanı birləşdirir. Ailələrdə isə nəsillərarası ünsiyyət, həm valideynlərin uşaqlardan öyrənməsini, həm də uşaqların həyat təcrübəsini qiymətləndirməsini təmin edir.
Uçurumun aradan qaldırılması üçün bir sıra yanaşmalar mövcuddur. İlk növbədə, kommunikasiya kanallarını genişləndirmək vacibdir. Ailələrdə və iş yerlərində açıq dialoq, həm yaşlıların, həm də gənclərin baxışlarının dinlənilməsi və dəyərləndirilməsi, qarşılıqlı anlaşmanı artırır. İkincisi, texnologiya sahəsində təhsil və dəstək proqramları təşkil etmək faydalıdır. Yaşlı nəsil üçün texnoloji bacarıqların artırılması və gənclərin rəqəmsal savadlılığının artırılması nəsillərarası fərqliliyi azalda bilər.
Bundan əlavə, dəyərlər və mədəniyyət məsələlərində adaptasiya prosesi əhəmiyyətlidir. Gənclər ənənələrə hörmət etməyi öyrənməli, yaşlılar isə müasir dünyagörüşünü qəbul etməlidir. Psixoloqlar bildirirlər ki, nəsillərarası uçurumun azaldılması üçün hər iki tərəfin empatiya bacarığı inkişaf etdirilməlidir. Empatiya, fərqli nəsillərin perspektivini başa düşmək və onlara hörmət göstərmək bacarığını formalaşdırır.
Təhsil sistemi də nəsillərarası uçurumun azaldılmasında mühüm rol oynayır. Məktəblərdə və universitetlərdə nəsillərarası layihələr, mentorluq proqramları və interaktiv fəaliyyətlər təşkil etmək, gənclərin və yaşlıların bir-birindən öyrənməsinə şərait yaradır. Belə layihələr həm fərdi, həm də sosial bacarıqları inkişaf etdirir, qarşılıqlı hörmət və anlaşmanı gücləndirir.
İqtisadi siyasət və sosial proqramlar da nəsillərarası uçurumun azaldılmasına təsir göstərə bilər. Gənclərin iş imkanlarının artırılması, yaşlı nəsil üçün sosial dəstək proqramlarının mövcudluğu, iqtisadi və sosial ədalət prinsiplərinin qorunmasına kömək edir. Beləliklə, nəsillərarası fərqliliklər həm fərdi, həm də cəmiyyət səviyyəsində balanslaşdırılmış şəkildə idarə olunur.
Nəticə etibarilə, nəsillərarası uçurum müasir cəmiyyətdə qaçılmaz bir fenomendir. Bu uçurumun böyüməməsi və mənfi təsirlərin minimuma endirilməsi mümkündür. Açıq kommunikasiya, texnoloji adaptasiya, dəyərlərə hörmət, empatiya və təhsil vasitəsilə fərqliliklər anlayış və əməkdaşlıq mühiti ilə əvəz oluna bilər. Nəsillərarası dialoq yalnız ailələrdə və iş yerlərində deyil, həm də cəmiyyətin inkişafında mühüm rol oynayır. Bu baxımdan, nəsillərarası fərqliliklər həm bir çağırış, həm də potensial fürsət kimi qiymətləndirilməlidir.
Gələcəkdə nəsillərarası uçurumun həlli üçün həm fərdi, həm də kollektiv səylər tələb olunur. Ailələr, iş yerləri və dövlət qurumları birgə şəkildə bu fərqlilikləri idarə etməli, həm gənclərin, həm də yaşlıların səsinin eşidilməsini təmin etməlidir. Nəticədə, nəsillərarası harmoniya yalnız fərdlərin rifahını artırmaqla kifayətlənmir, həm də cəmiyyətin ümumi sosial stabilliyinə və davamlı inkişafına böyük töhfə verir.
Mövzu ilə bağlı sosioloq Üzeyir Şəfiyev də vurğulayıb ki, nəsillərarası ziddiyyətlər, nəsillərarası varislik məsələləri həmişə mübahisələndirilir: “Məsələn, valideynlərin mütləq əksəriyyəti övladıarının həyatlarını şəkilləndirmək, onları bəzən öz natamam arzilarına uyğun dizayn etməkdə israrlı olur. Bu zaman uşağın daxili potensialı, fərdi xüsusiyyətləri, maraq dairəsi nəzərə alınmır. Bəzi valideynlər isə əksinə, bu məqamları nəzərə alıb övladlarına düzgün yön verməyi bacarır. Bəzən də övlad kənar təsirlərə məruz qalır, nəticədə valideynin sağlam, faydalı tövsiyələrini gözardı edir, valideynlə münaqişəli ortamda ömür sürdürür. Bu məsələdə hər kəs üçün fərdi yanaşma vacibdir. Bəzi durumlarda valideynlər, bəzilərində isə uşaqlar haqlı olur. Onun üçün də ailələrlə işləyən sosial işçilər və psixoloqlora ehtiyac yaranır. Belə ailə anlaşılmazlıqları üçün ailə danışmanlığını aktuallaşdırır. Azərbaycan uzun müddət ənənəvi cəmiyyət olub. Belə məsələləri arxetiplər, məsələn, ağsaqqal, ağbirçəklik institutları tənzimləyib. Lakin bu gün ailələrin məzmunu, strukturu dəyişib. Belə arxetiplərin funksionallığıı azalıb. Odur ki, ailələrlə işləyən yeni təsisatlara ehtiyac var. Bu baxımdan, sosial işçilər və ailə psixoloqları məsələsi daha da aktuallaşır”.
