Bakı. Trend:
Qırx dörd günlük müharibədən beş il keçib. Bu beş ildəAzərbaycan tamam başqa bir reallıqda yaşayır - hərbi zəfər artıqtəkcə qələbə kimi yox, dövlətin sistemli modernləşməsi kimiformalaşıb. Burada nə pafos var, nə də süni qələbə ab-havası.Söhbət siyasətdən iqtisadiyyata, infrastrukturdan mədəniyyətə,hətta geosiyasətə qədər addım-addım aparılan çevrilmələrdəngedir.
Ən böyük nəticə - dövlətin bütün ərazisi üzərində tam nəzarətinbərpasıdır. 2023-cü ilin payızında Xankəndi, Ağdərə, Xocalı vədigər rayonlarda keçirilən qısa antiterror əməliyyatı ilə illərləxarici qüvvələrin himayəsində fəaliyyət göstərən qurum tamamilələğv edildi.
2024-cü ilin yazında Rusiya sülhməramlılarının Azərbaycandançıxması isə 2020-ci ilin hərbi qələbəsi qədər əlamətdar hadisəoldu. Azərbaycanın müasir postsovet tarixində ilk dəfədir ki,xarici hərbi kontingent heç bir təzyiq və böhran olmadan, məhzsiyasi iradə və diplomatik güc hesabına ölkəni tərk edib.
2025-ci ilin yayında ABŞ və Türkiyənin vasitəçiliyi ilə Vaşinqtondaimzalanmış sülh müqaviləsi isə artıq reallığı hüquqi müstəviyədaşıdı: Qarabağ Azərbaycanın ayrılmaz hissəsidir və “statusməsələsi” qapandı. Bunun müqabilində Bakı İrəvana nəqliyyat vəiqtisadi əməkdaşlıq formatı təklif etdi, dünənki düşmənləriregional əməkdaşlıq dəhlizində potensial tərəfdaşlara çevirdi.
Qələbə strategiyaya çevrildi - bu, bərpa strategiyası idi. Sonbeş ildə Azərbaycan azad olunmuş ərazilərə 25 milyard manatdanartıq sərmayə yatırıb. 2 mindən çox kilometr avtomobil yolusalınıb, beş beynəlxalq hava limanı istifadəyə verilib - Füzuli,Zəngilan, Laçın, Cəbrayıl və Ağdam aerportları artıq regionu Bakı,Naxçıvan və Türkiyə ilə birləşdirir. Bu ərazilər ölkənin yenilogistika kəmərinə çevrilir.
Ağdamda ilk “ağıllı” sənaye zonası yaradılıb, Cəbrayılda isə 7min hektardan böyük ərazini əhatə edən aqropark fəaliyyətəbaşlayıb. Burada dəqiq əkinçilik texnologiyaları, dronlar və peykmonitorinqi tətbiq olunur. Qarabağ artıq müharibə metaforası deyil- o, texnoloji inkişaf zonasına çevrilir.
Artıq 30 mindən çox ailə doğma torpaqlarına qayıdıb, onlarlakənd və qəsəbə bərpa edilib. “Böyük Qayıdış” proqramı regionun əniri humanitar layihəsinə çevrilib. 2030-cu ilə qədər azad edilmişərazilərdə əhalinin sayının 350 minə çatacağı gözlənilir - beş iləvvəl bu rəqəm bir çoxlarına utopiya kimi görünürdü.
2020-ci ildən sonra Azərbaycanın iqtisadiyyatı xammal modelininsərhədlərini aşdı. İxracın qeyri-neft sektoru üzrə payı 23 faizdən36 faizə yüksəldi. Artıq iqtisadiyyatın aparıcı sahələri tikinti,nəqliyyat, kənd təsərrüfatı və rəqəmsal texnologiyalardır. 2024-cüilin yekunlarına görə iqtisadi artım 4,7 faiz, inflyasiya isə 5faizin altında qaldı.
Xarici investisiyaların həcmi 17 milyard dollardan çox olub,Azərbaycanın suveren reytinqi ilk dəfə olaraq investisiyakateqoriyasına yüksəlib.
Xüsusi rol logistika kompleksinə məxsusdur.Horadiz–Zəngilan–Ağbənd magistralının istifadəyə verilməsi iləAzərbaycan Xəzəri Naxçıvan və Türkiyə ilə birləşdirdi. Bununnəticəsində Orta Dəhliz üzrə yük tranziti ildə 12 milyon tonaçatdı. Bakı limanı regionun ən böyük nəqliyyat qovşağına çevrildi,Ələt Azad İqtisadi Zonası isə artıq 70 beynəlxalq şirkətinfəaliyyət göstərdiyi platformadır.
2021–2025-ci illər arasında Azərbaycan resurs ixracatçısındanenerji marşrutlarının memarına çevrildi. Cənub Qaz Dəhlizi ölkəninAvropadakı mövqelərini möhkəmləndirdi: qaz ixracı ildə 26 milyardkubmetrə yüksəldi. Tədarük coğrafiyası genişlənərək İtaliyadanSerbiyaya, Macarıstana qədər uzandı.
Lakin əsas məsələ diversifikasiyadır. Qarabağda və Xəzərdə ümumigücü 700 meqavattan çox olan günəş və külək stansiyaları qurulub.“Yaşıl Qarabağ” proqramı regionu enerji gələcəyinin sınaqlaboratoriyasına çevirib. Azərbaycan artıq təkcə neft və qaz ixracetmir, həm də Gürcüstan və Türkiyəni öz enerji şəbəkəsinəbağlayaraq elektrik enerjisi ixracçısına çevrilib.
Beləcə, enerji siyasi dialoqun dilinə çevrildi. Azərbaycanbazara sadəcə resurs təqdim etmir - Avropanın enerjitəhlükəsizliyini formalaşdırır və bunu heç bir supergücün diktəsiolmadan edir.
Müharibədən sonra islahatlar təkcə orduya yox, idarəetməsisteminə də sirayət etdi. Azad olunmuş ərazilərin bərpası üzrəNazirlik yaradıldı, dövlət satınalmaları və tikinti layihələriüzərində elektron nəzarət sistemi tətbiq olundu. Bu addımlarkorrupsiya risklərini azaltdı, büdcə idarəçiliyinin səmərəliliyiniartırdı.
Silahlı qüvvələr tam modernləşmədən keçdi. Türkiyə və İsrailləbirgə proqramlar ordunu NATO standartlarına yaxın texnolojisəviyyəyə qaldırdı. C4ISR sistemi – idarəetmə, kəşfiyyat vərabitənin inteqrasiyası – döyüş infrastrukturuna daxil edildi.Müdafiə İnnovasiyaları Nazirliyi yaradılaraq pilotsuz uçuşaparatları və hava hücumundan müdafiə texnologiyalarınınistehsalını koordinasiya edir. 2025-ci ildə Azərbaycanın hərbiməhsul ixracı ilk dəfə 100 milyon dolları keçdi.
Sərhədlərdə təhlükəsizlik artıq hibrid qaydada təmin olunur –müşahidə, rəqəmsal kəşfiyyat və birgə patrul sistemləri vasitəsilə.Qarabağda silahlı qrupların ləğvindən sonra bölgədə cinayətsəviyyəsi minimuma enib.
Azərbaycan son beş ili beynəlxalq nüfuzunu gücləndirməyə sərfetdi. Bakı artıq region siyasətinə təsir edən görüş və danışıqlarınəsas məkanına çevrilib. Ölkə müdafiə və infrastrukturda Türkiyəilə, enerji sahəsində ABŞ-la, logistika üzrə Çinlə,investisiyalarda isə ərəb dünyası ilə əməkdaşlıq edir.
2025-ci ildə Azərbaycan Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və TürkDövlətləri Təşkilatının sammitlərində fəal iştirakçıya çevrildi.Türk dünyasının Enerji Təhlükəsizliyi Şurasının və Xəzər YaşılZonası təşəbbüsünün yaradılması ideyası Bakının diplomatikgündəliyində xüsusi yer tutur. Bir çox qonşularından fərqli olaraq,Azərbaycan heç kimin orbitinə girməyə çalışmır - öz təsirarxitekturasını qurur.
Xüsusi istiqamət Qlobal Cənub siyasətidir. Bakı Afrika və Asiyaölkələri ilə münasibətləri möhkəmləndirərək, onlara siyasi şərtsizenerji və logistika həlləri təklif edib. Bu siyasət sayəsindəAzərbaycan ənənəvi bloklardan kənarda formalaşan yeni iqtisadihərəkatın bir hissəsinə çevrildi.
Torpağın bərpası ilə yanaşı, mədəniyyətin qayıdışı da baş verdi.Şuşada türk mədəniyyəti forumları, musiqi festivalları və mediakonfransları keçirildi. 40-dan artıq dini abidə bərpa olundu,məscidlər və türbələr yenidən canlı mənəvi məkanın parçasınaçevrildi.
Dirçəliş təkcə tikinti ilə məhdudlaşmadı. Qarabağ yeni millikimlik məktəbinə çevrildi – yaddaşın inkişafın təməli olabiləcəyini sübut edən simvol kimi.
2025-ci ilə gəldikdə Azərbaycan artıq Avrasiyanın əsas qovşağıstatusunu qəti şəkildə möhkəmləndirib. Ölkə bu gün dünya ticarəti,energetikası və rəqəmsal mübadiləsinin yeni marşrutlarının keçdiyistrateji məkana çevrilib. Qarabağdakı qələbə təkcə ərazi deyil, həmdə iqtisadi məkan açdı – Bakı xammal ixracatçısından regionalinteqrasiyanın memarına çevrildi.
Çini, Qazaxıstanı, Xəzəri, Qafqazı və Avropanı birləşdirən OrtaNəqliyyat Dəhlizi artıq yeni iqtisadiyyatın onurğa sütunudur. Əgər2020-ci ildə ölkə üzərindən cəmi 8 milyon ton tranzit yükkeçirdisə, 2025-ci ildə bu rəqəm 12 milyonu keçib, 2030-a qədər isəikiqat artımı proqnozlaşdırılır. Azərbaycan marşrutun tərkibhissəsi olmaqdan çıxıb – onun idarəetmə mərkəzinə çevrilib.
Bakı–Tbilisi–Qars dəmir yolu, yenilənmiş Horadiz–Zəngilan–Ağbəndmagistralı, ölkənin əsas hissəsini Naxçıvan və Türkiyə iləbirləşdirən xətt, eləcə də Bakı–Ələt–Astara şossesi, hansı ki, Farskörfəzinə qədər uzanır, Azərbaycanın coğrafiyasını geoiqtisadikörpüyə çevirib. Bütün nəqliyyat infrastrukturu rəqəmsallaşdırılıb:“Digital Silk Road–Azerbaijan” platforması sayəsində yüklər Sianşəhərindən tutmuş İstanbuladək real vaxt rejimində izlənir.
Bu məkanın mərkəzi halqası Ələt beynəlxalq dəniz limanıdır.Limanın illik yükaşırma gücü 15 milyon tona çatıb. Yeni konteynerterminalı və anbar kompleksi tranzit müddətini 10 saata endirib –bu, beş il əvvəlkindən iki dəfə sürətlidir. Liman ətrafındayaradılmış “Alat Free Economic Zone” artıq 30 ölkədən 70-dən çoxşirkətin fəaliyyət göstərdiyi beynəlxalq biznes mərkəzidir. Ümumiinvestisiya həcmi 3 milyard dolları keçib. Bu zona region üçünDubay tipli iqtisadi hub modelinə çevrilib – burada avtomobilhissələri, kənd təsərrüfatı texnikası, neft-kimya məhsulları, günəşpanelləri və elektronika istehsal olunur.
Azərbaycan paralel şəkildə regionun enerji xəritəsini də yenidənqurdu. Xəzəri Avropa ilə birləşdirən Cənub Qaz Dəhlizi artıq Avropaİttifaqı üçün sabitlik təminatına çevrilib. Amma daha vacibi odurki, ölkə enerji müstəqilliyinə nail olub. Qarabağ bu gün “yaşıllaboratoriya” rolundadır: Cəbrayılda və Füzulidə günəşstansiyaları, Xəzərdə və Siyəzən ərazisində külək parklarıümumilikdə 700 meqavatdan çox gücə malikdir. “Green Energy Zone”adlı avtonom enerji sistemi artıq işlək vəziyyətdədir.
Azərbaycan tarixində ilk dəfə elektrik enerjisi ixracçısınaçevrilib – Gürcüstan və Türkiyəyə enerji tədarük edir. Elektrik də,qaz kimi, diplomatiyanın səssiz, amma təsirli dili olub.
İqtisadi yüksəlişi maliyyə genişlənməsi müşayiət edir. Bakı FondBirjasının kapitallaşması 60 faizdən çox artıb, Dövlət NeftFondunun idarə etdiyi aktivlər 55 milyard dolları ötüb. Bu vəsaitinbir hissəsi regional və texnoloji layihələrə yönəldilir. Azərbaycanbankları artıq Türkiyə, Özbəkistan, Macarıstan və SəudiyyəƏrəbistanında filiallar açıb, Beynəlxalq Bank isə İslam İnkişafBankının tərəfdaşına çevrilib.
Qazaxıstan və Gürcüstanla milli valyutalarda qarşılıqlıhesablaşma sistemi tətbiq olunub – bu, dollar asılılığını azaldır.Manat son beş ildə 15 faiz möhkəmlənib, qızıl-valyuta ehtiyatları70 milyard dolları keçib və bu, ölkənin makroiqtisadi sabitliyininəsas dayağıdır. Bakı artıq Xəzər regionunun maliyyə mərkəzinəçevrilir – burada islam, avrasiya və qərb kapitalı kəsişir.
Azərbaycanın geoiqtisadi rolu nəqliyyat və neftlə məhdudlaşmır.Ölkə “Digital Caspian Backbone” adlı yeni sualtı optik xəttvasitəsilə Xəzər dənizinin altından Qazaxıstanla birləşərək Asiyailə Avropa arasında məlumat ötürülməsinin alternativ marşrutunuyaradır. “Smart Azerbaijan 2030” milli proqramı rəqəmsalsuverenliyin təməlini qurur – data-mərkəzlərdən tutmuş süniintellekt sistemlərinə qədər.
Cənubi Koreya və Türkiyə ilə əməkdaşlıq çərçivəsində Bakıda“AI-Caspian” laboratoriyası fəaliyyətə başlayıb – burada nəqliyyat,enerji və ekoloji monitorinq üçün alqoritmlər hazırlanır.Azərbaycan təkcə infrastruktur deyil, kosmos sahəsinə də sərmayəyatırır: 2025-ci ildə buraxılan “Azersky-2” peyki kənd təsərrüfatıvə nəqliyyat layihələrinə nəzarət imkanı verir. “Azercosmos”şirkəti artıq beynəlxalq kosmik konsorsiumların üzvüdür.
Milli İnnovasiya və Vençur Kapital Fondu Sinqapur və Türkiyəinvestorlarından maliyyə cəlb edərək Azərbaycan texnologiyalarınınixracına yol açıb.
Bakının geoiqtisadi modeli sadəcə yollar və müqavilələr sistemideyil - burada infrastruktur təsir alətinə, enerji siyasətə,rəqəmsal texnologiyalar isə suverenliyin təminatına çevrilir.Azərbaycan artıq Şərq və Qərb arasında kənar müşahidəçi deyil. O,gələcəyin yollarının kəsişdiyi məkandır - axınlara tabe olmayan,əksinə, onları istiqamətləndirən ölkədir.
Beş il ərzində Azərbaycan hərbi səfərbərlik mərhələsindəndavamlı inkişaf modelinə keçdi. O, öz qələbəsini pafoslaəfsanələşdirmədi, onu milli strategiyanın bir hissəsinəçevirdi.
Bu strategiyanın formulu sadə, reallaşdırılması isə mürəkkəbdir:müstəqillik təcrid deyil, güc təhdid deyil, inkişaf isə şüarlarlaölçülmür. Azərbaycan sübut etdi ki, müasir olmaq üçün ənənələrdənimtina etmək lazım deyil; praqmatik olmaq ləyaqəti itirmək deməkdeyil; açıq olmaq asılılıq yaratmır.
Müharibədən sonrakı beş il “postmüharibə dövrü” deyil - bu, yeniAzərbaycan modelinin başlanğıcıdır. Bu model dağıntılardan yox,milli iradədən və seçilmiş yoldan doğan gələcəyin layihəsidir.
