Bakı, 20 noyabr, AZƏRTAC
1917-ci il Oktyabr inqilabından dərhal sonra bolşeviklər müxtəlif sahələrdə islahatlara başladılar. Əlbəttə ki, hər şey Çar Rusiyasındakından fərqlənməli idi. 1917-ci ilin sonu - 1918-cu ilin əvvəlində kilsənin dövlətdən, məktəbin kilsədən ayrılması haqqında dekretlər qəbul olundu. Bu, təkcə xristianlara aid deyildi. Müsəlmanlar da mollaxanalardan əl çəkib dünyəvi məktəblərdə təhsil almalı idilər. Bütün işlər Dövlət Xalq Təhsili Komissarlığına tapşırıldı. Ən böyük uğur məktəblərin yaradılması və hamının təhsilə cəlb edilməsi idi. 1923-cü ildə “Rədd olsun savadsızlıq!” şüarı ilə könüllülərdən “likbez”lər (savadsızlığın ləğvi) cəmiyyəti yaradıldı. Artıq 1926-cı ildə Rusiya Sovet Federativ Sosialist Respublikasında (RSFSR) savadlı əhalinin sayı iki dəfə artaraq 51 faiz olmuşdu. Lakin bolşeviklər hədlərini o qədər aşmışdılar ki, nəinki din dərslərini, hətta tarix və fəlsəfəni köhnəliyin qalığı kimi ləğv etmişdilər. Əllərinə hakimiyyət keçdiyindən ruhlanan kəndlilər bir sıra zadəgan malikanələrini zəngin kitabxanaları, dəyərli maddi mədəniyyət nümunələri ilə birgə yandırmışdılar. Bunun qarşısını almaq məqsədilə kitabxanaların, muzeylərin, saray və malikanələrin qorunması haqqında dekret qəbul edilmişdi.
AZƏRTAC xəbər verir ki, bu fikirlər AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix və Etnologiya İnstitutunun Türk xalqlarının tarixi və etnologiyası şöbəsinin müdiri tarix elmləri doktoru Güllü Yoloğlunun “Ruslar üçün latın qrafikalı əlifba” adlı məqaləsində yer alıb. Məqaləni təqdim edirik.
Əlifba islahatı da geniş vüsət almışdı. Bu baxımdan Kirill əlifbası köhnəliyin qalığı kimi aradan qaldırılmalı idi. 1918-ci ildə əlifbada islahat apararaq i, Θ,ѣ, ע kimi hərfləri, eyni zamanda, samitlə bitən sözlərin sonundakı “Ъ” işarəsini çıxartdılar. Lakin bu, ilkin mərhələ idi...
Məktəbin kilsədən ayrılması üçün Çar Rusiyasının xristianlaşdırma və ruslaşdırma siyasətinin əsas aləti olan əlifbadan – inqilabdan əvvəlki Kiril əlifbasından imtina etmək məsələsi qaldırılmışdı. Bir sözlə, inqilaba qədər istifadə edilmiş Kirill və ərəb əlifbaları xristian və müsəlman əhali təbəqələrini dini cəhalətdə saxlayan, mürtəce, ruslaşdırma və xristianlaşdırmaya, ərəbləşdirməyə xidmət edən vasitə kimi latın qrafikası ilə əvəz olunmalı idi...
RSFSR-in xalq maarifi komissarı Anatoli Lunaçarski rusların, eləcə də bütün dünya xalqlarının latın qrafikasında əlifbaya keçməsinin tərəfdarı idi. A. Lunaçarskiyə görə, dünya inqilabı azad bəşəriyyətə dünya əlifbası – latın qrafikalı əlifba gətirməli idi... Onun şahidliyinə görə, V.İ.Lenin də bu əlifbanın tərəfdarı idi. Lakin V.İ.Lenin birdən-birə latın qrafikalı əlifbaya keçməyi haqlı olaraq təhlükəli hesab edirdi: “Əgər biz tələsik yeni əlifbanı həyata keçirməyə başlasaq, ya da mütləq bizimkinə uyğunlaşdırılması lazım gələn latın əlifbasını tələsik daxil etsək, səhv edə bilərik və vandalizmdə günahlandırılaraq tənqid hədəfinə çevrilərik”.
SSRİ xalqlarının latın qrafikalı əlifbaya keçid kampaniyası 1920-1930-cu illəri əhatə edirdi. 1929-cu ildə RSFSR-nın Xalq Maarifi Komissarlığı rus əlifbasının latın qrafikası əsasında tərtibi ilə bağlı məsələlərin işlənməsi üçün komissiya yaratdı. Komissiyanın 1930-cu il 14 yanvar iclasının protokolundan: “Rusların yaxın vaxtda latın əsaslı vahid beynəlmiləl əlifbaya keçməsi qaçılmazdır”.
1920-ci illərin sonlarında əksər sovet xalqları latın qrafikalı əlifbaya keçdikdən sonra dilçi alim Nikolay Yakovlev yazırdı: “Rus əlifbasının ərazisi Oktyabr inqilabının latın əlifbasının (yeni türk əlifbası) qəbul edildiyi divarlar və eyni əsaslı milli-burjua əlifbaları olan Qərbi Avropa ölkələri arasında sıxılıb qalmış paza bənzəyir. Beləliklə, sosializm quruculuğu mərhələsində SSRİ-də Kirill əlifbasının olması, sözsüz, İttifaq xalqlarının böyük hissəsini inqilabi Şərqdən, eləcə də Qərbin zəhmətkeş kütlələrindən və fəhlə sinfindən ayıran maneənin qrafik növü olan anaxronizmdir”.
1929-cu ildə RSFSR Xalq Maarifi Komissarlığı professor Nikolay Yakovlevin başçılığı və dilçilərin, kitabçıların, poliqrafiya mühəndislərinin iştirakı ilə 13 nəfərdən ibarət Komissiya yaratmışdı. Komissiya 1930-cu ilin yanvarında işini başa çatdırdı. Türkcə “yeni əlifba”, rus dilində “yanalif” kimi tələffüz olunan bu əlifba belə idi: Aa, Bʙ, Cc, Çç, Dd, Ee, Əə, Ff, Gg,Ƣƣ, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Ꞑꞑ, Oo, Ɵɵ, Pp, Qq, Rr, Ss, Şş, Tt, Uu, Vv, Xx, Yy, Zz, Ƶƶ, Ьь; apostrof da vardı. Latın dilində olmayan səslər əlavə işarələr şəklində verilirdi. Məsələn, [ы] ь kimi, [ч] с kimi), ya da diakritik işarəli hərflərlə: [ш] və [дж] ş və ç kimi. Yekun sənəddə rus latını üçün bir-birindən yalnız “ы”, “ё”, “ю”, “я” və “ь” daxil edilməsi ilə fərqlənən üç variant təklif edilirdi. Lakin 1930-cu il yanvarın 25-də İosif Stalin rus əlifbasının latınlaşdırılması məsələsinin dayandırılması haqqında göstəriş verdi...
Beləliklə, 1917-ci il Oktyabr inqilabından sonra əlifba islahatı məsələsi yalnız türk və müsəlman xalqları üçün deyil, rus dili üçün də müzakirə obyektinə çevrilmişdi. Bolşeviklər mədəniyyət və dil sahəsində “bütün köhnə formaları dağıdaraq yeni, beynəlmiləl sistem” yaratmaq niyyətində idilər. 1920-ci illərdə SSRİ-də bir çox alim və dilçi, xüsusilə Nikolay Marr və onun məktəbi yazı sisteminin beynəlmiləlləşdirilməsini təklif edirdilər. Onların fikrincə, latın qrafikası texnoloji cəhətdən daha çevik və dünya elmində daha çox istifadə olunduğu üçün “proqressiv” sayılırdı. 1920–1930-cu illərdə hətta rus dili üçün latın əlifbası layihələri hazırlanmışdı. Bu layihələrdə Kirill hərfləri latın işarələri ilə əvəz edilirdi. Məsələn: “Ш” üçün š, “Ч” üçün č, “Ж” üçün ž, “Я” üçün ja və s. kimi variantlar təklif olunmuşdu. 1929-cu ildə SSRİ-də “Latınlaşdırma Komitəsi” fəaliyyət göstərirdi və bəzi dövri mətbuatda rus yazısının latınlaşdırılması müzakirə edilirdi. Lakin 1930-cu illərin ortalarından etibarən Stalinin milli siyasəti dəyişdi: latın qrafikalı əlifbalar ləğv edildi, bütün xalqlar Kirill qrafikasına keçirildi.
Beləliklə, ruslar üçün latın əlifbasına keçid ideyası qısa müddət müzakirə olunsa da, mərkəzi hakimiyyətin milli və ideoloji maraqları bu planı tamamilə dayandırılmışdı. Nəticədə, Kirill yazısı sovet imperiyasının “vahid mədəniyyətinin” əsas atributuna çevrildi və rus dili bütün SSRİ üçün mədəni hegemon rolunu oynadı.
