Kainatda heç nə əzbərlə hərəkət etmir. Nə atom, nə hüceyrə, nə planet, nə də insan beyni. Hər şey qanunauyğunluq, səbəb–nəticə və uyğunlaşma üzərində qurulub. Yalnız insan cəmiyyətləri var ki, bu kosmik nizamın əksinə olaraq, düşünməyi yox, təkrarlamağı müqəddəsləşdirir. Əzbər təhsil kainatın fəlsəfəsinə qarşı çıxmaqdır. Bu təkcə pedaqoji səhv deyil ontoloji uyğunsuzluqdur. Heraklit deyirdi: “Eyni çaya iki dəfə girmək olmaz.” Çünki axın dəyişir. Əzbər təhsil isə deyir: “Axını yadda saxla.” Platon ideyaların, Aristotel səbəblərin, Kant isə ağlın fəaliyyətinin mərkəzi rolunu vurğulayırdı. Heç biri “yaddaş müqəddəsdir” demədi. Əksinə, fəlsəfə tarix boyu hazır cavablara qarşı üsyan olub. Əzbər insan filosof ola bilməz. Çünki fəlsəfə cavab yox, sual istehsalıdır.
Nevropsixologiya sübut edir: beyin aktiv problem həlli zamanı inkişaf edir. Əzbərləmə zamanı isə neyron əlaqələr zəif və müvəqqəti olur. Yəni əzbər: bilgini saxlamır, şəxsiyyəti böyütmür, yaradıcılığı öldürür. Uşaq düşünməyə yox, yadda saxlamağa öyrəşəndə, beyin “təhlükəsiz rejimə” keçir. Risk = səhv, səhv = cəza, cəza = qorxu. Bu qorxu ilə yetişən beyin: yenilikdən qaçır, məsuliyyəti ötürür, istehsal yox, təhlükəsiz istehlak seçir. Quranda “bilmək” sözü yüzlərlə dəfə keçir, amma “əzbərlə” sözü yoxdur. Çünki dinin məqsədi hafizə deyil, şüurdur. İbrahim Peyğəmbər ulduza, aya, günəşə baxıb soruşurdu: “Bu mənim Rəbbimdirmi?” Bu sual imanın başlanğıcıdır. Təqlid iman deyil, qorxudur. Düşünməyən mömin itaət edə bilər, amma məsuliyyət daşımaz. Tarixdə din düşüncə ilə birləşəndə sivilizasiya doğdu, əzbərlə birləşəndə fanatizm.
Niyə bəzi xalqlar yüksəldi, bəziləri torpaq satdı? Coğrafiya imkan yaradır, amma təhsil qərar verir. Misir Nilə sahib idi amma düşüncə yox idi, fironluq qaldı. Yunanıstan torpaq baxımından yoxsul idi amma düşüncə var idi, fəlsəfə doğdu. Orta əsr İslam dünyası düşünən alimlər yetişdirdi cahan dəyişdi. Sonra əzbər qalib gəldi çöküş başladı. Tarix göstərir: xammal zənginlik deyil, düşüncə zənginlikdir. Səhrada meşə bitməz, çünki ekosistem uyğun deyil. Əzbər təhsil də zehni səhradır. Orada ideya cücərməz, yalnız qaydalar qalır. Düşünən təhsil isə: beyni rütubətli torpağa çevirir, müxtəlif fikirlərin toqquşmasına imkan yaradır, intellektual biomüxtəliflik yaradır. Monokultura kənd təsərrüfatını məhv etdiyi kimi, fikri monokultura da cəmiyyəti çökdürür.
Təkamül əzbərləmir.
Uyğunlaşır.
Dəyişir.
Sınaqdan keçir.
Səhv edir.
Əzbər təhsil təkamülə ziddir. Çünki deyir: “Dəyişmə, yadda saxla.” Biologiyada dəyişməyən növ yox olur. Cəmiyyət də elə. Qapalı sistemlərdə entropiya artır yəni xaos. Əzbər cəmiyyət qapalı sistemdir. Yeni ideya girmir, sual qadağandır. Açıq sistemlər isə enerji alır, inkişaf edir. Düşünən təhsil cəmiyyəti açıq sistemə çevirir. Kimyada katalizator reaksiyanı sürətləndirir, özü dəyişmir. Düşünən insan cəmiyyət üçün katalizatordur. Əzbər insan isə reaksiyanın özüdür yanır və yox olur.
Əzbər təhsil: kainatın qanunlarına ziddir, insan təbiətinə düşməndir, gələcəyi ipoteka altına qoyur.
Düşünən təhsil isə: insanı kosmik nizamla uyğunlaşdırır, ağlı məsuliyyətə çevirir, tarix yaradır.
Kainat düşünür. İnsan düşünməzsə, kainat onu seçimdən çıxarar. Bu artıq fikir deyil. Bu qanundur.
Həsən Nağıyev, filosof
