Bakı. Trend:
Azərbaycanla Pakistanın tərəfdaşlığı artıq sadəcə diplomatikjestlər və ikitərəfli səfərlərlə məhdudlaşmır. 2025-ci ildə buəlaqələr açıq şəkildə hərbi-aviasiya məzmunu qazanaraq regionaltəhlükəsizlik arxitekturasının əsas elementinə çevrilir. Əvvəllərtəmaslar daha çox birgə təlimlər və ayrı-ayrı silah nümunələrinintədarükü ilə məhdud idisə, indi söhbət Hərbi Hava Qüvvələrisahəsində sistemli inteqrasiyadan gedir. Bu prosesə pilothazırlığı, uçuş platformalarının modernləşdirilməsi və taktikikomplekslərin tədarükü daxildir.
İslamabad hər zaman Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün fasiləsizdəstəkçisi olub, o cümlədən 2020-ci ilin 44 günlük müharibəsizamanı. Bu dəstək yalnız siyasi deyil, praktik müstəvidə də özünügöstərib. Hələ 2010-cu illərin ortalarında Bakı Pakistandan PACMushshak tipli təlim-tədris təyyarələri almışdı ki, bu dapilotların yerli bazada hazırlanmasına və xarici mərkəzlərdənasılılığın azalmasına imkan verdi. Ancaq əsl strateji dönüş o zamanbaş verdi ki, Azərbaycan aviasiya parkının diversifikasiyasınıprioritet elan etdi, sanksiya və siyasi risklərlə bağlıtəchizatçılardan uzaqlaşmağa başladı.
Məhz bu məqamda güclü müdafiə sənayesi və JF-17 Thunderçoxməqsədli qırıcılarının istehsalı ilə Pakistan ən optimaltərəfdaşa çevrildi. Dördüncü nəsil bu qırıcı müasir avionikasistemləri, fazalı qəfəs radarları və “hava-hava”, “hava-yer” tipliidarəolunan raketlərin inteqrasiyası imkanları ilə Azərbaycanınxüsusi maraq dairəsinə daxil oldu. Üstəlik, söhbət yalnız hazırplatformaların alınmasından deyil, həm də onların region şəraitinəuyğunlaşdırılmış modernləşdirilməsi və birgə istehsalıimkanlarından gedir. Bu, dağlıq ərazilərdə döyüş tətbiqi vəradioelektron mübarizə şəraitində sınaqlardan keçməli olan realpraktiki layihədir.
Əməkdaşlıq mənzərəsini pilotsuz aviasiya sahəsindəki təşəbbüslərtamamlayır. Əgər əvvəllər Azərbaycan daha çox Türkiyə və İsrailistehsalı olan PUA-lara üstünlük verirdisə, son illərdə Pakistanınkəşfiyyat-zərbə sinfinə aid modellərinə maraq artıb. Bu sistemlərmövcud hava monitorinqi və şəbəkə-mərkəzli əməliyyatarxitekturasını tamamlayaraq Bakıya daha balanslı hava komponentiqurmaq imkanı yaradır. Burada qırıcı aviasiya ilə dronların vahididarəetmə sistemi çərçivəsində sinxron fəaliyyətindən söhbətgedir.
Azərbaycanla Pakistan arasındakı strateji tərəfdaşlıq artıqçoxdan protokol bəyanatlarının sərhədini aşıb. Bu gün bu əlaqələrgenişlənmiş hərbi-texniki əməkdaşlıq sisteminə çevrilib. Burayadöyüş hazırlığı, qərargah strukturlarının inteqrasiyası, aviasiyavə müdafiə texnologiyaları üzrə birgə proqramlar daxildir. Alyansınəsasında üst-üstə düşən geosiyasi maraqlar, qarşılıqlı etimad vəregionun artan militarizasiyası fonunda yalnız konsolidasiyaolunmuş səylərin təhlükəsizlik və qüvvələr balansını təmin edəbiləcəyi anlayışı dayanır.
Əməkdaşlığın inkişafını sürətləndirən əsas amillərdən biriAzərbaycanın Silahlı Qüvvələrin modernləşdirilməsinə, xüsusən dəhava-kosmik komponentin gücləndirilməsinə yönəlmiş siyasətidir.Bakı yüksək mobil, texnoloji cəhətdən zəngin bölmələr yaratmaqkursu götürüb. Bu bölmələr lokal münaqişələrdə də, stratejiçəkindirmə çərçivəsində də çevik tapşırıqlar icra etməyə qadirolmalıdır. Güclü müdafiə sənayesi və döyüş şəraitində aviasiya,tank qoşunlarının tətbiqi sahəsində unikal təcrübəsi ilə Pakistanbu prosesdə təbii tərəfdaş qismində çıxış edir.
Birgə hərbi təlimlər isə əməkdaşlığın möhkəmlənməsində həlledicialət olaraq qalır. “Üç qardaş” və “Anadolu qartalı” kimimanevrlərdə Azərbaycan, Pakistan və Türkiyə bölmələri çiyin-çiyinəçıxış edərək operativ uzlaşmanı, radioelektron qarşıdurmaşəraitində taktiki hərəkətləri və inteqrasiya olunmuş HHMsistemlərinin tətbiqini sınaqdan keçirirlər. Bu poliqonlarda artıqmürəkkəb ssenarilər – pilotsuz aviasiyanın zərbə qırıcıları iləqarşılıqlı fəaliyyəti, quru qoşunlarının havadan müdafiəsi,dağ-meşə relyefində xüsusi əməliyyatların aparılması məşq olunur.Bu, sadəcə siyasi həmrəyliyin nümayişi deyil, döyüş idarəçiliyi vəkoordinasiyasının real prosedurlarının operativ-taktiki səviyyədəişlənməsidir.
Azərbaycanda və Pakistanda hərbi kadrların hazırlanması da azəhəmiyyət kəsb etmir. Yüzlərlə azərbaycanlı hərbçi Pakistanın hərbiakademiyalarında kurslar və təcrübə proqramları keçib. Buraya pilothazırlığı məktəbləri, xüsusi təyinatlı zabitlərin və Hərbi DənizQüvvələri mütəxəssislərinin təlimləri daxildir. Belə təcrübə ümumipeşəkar dilin formalaşmasına, taktiki yanaşmaların unifikasiyasınavə komanda strukturlarının müasir təhdidlərə qarşı dayanıqlığınınartırılmasına xidmət edir.
Xüsusi diqqətə layiq sahələrdən biri də müdafiətexnologiyalarının ötürülməsi və silah istehsalı üzrə birgəlayihələrdir. Azərbaycan Pakistan istehsalı JF-17 Thunderqırıcılarına, kəşfiyyat-zərbə sinfinə aid pilotsuz uçuşaparatlarına, həmçinin radioelektron mübarizə sistemlərinə maraqgöstərir. Gələcəkdə söhbət yalnız birbaşa tədarükdən deyil, həm dəlisenziyalı istehsaldan, lokal yığım və texnikanın Cənubi Qafqazteatrına uyğunlaşdırılmasından gedir. Pakistan üçün isə Bakı CənubiAsiyadan fərqli şəraitdə silah sistemlərinin sınaq və tətbiqibaxımından əhəmiyyətli tərəfdaşa çevrilir. Bu da onların öztexnologiyalarını təkmilləşdirməsinə imkan verir.
Beləliklə, 2025-ci ildə Azərbaycanla Pakistan arasındaəməkdaşlıq müdafiə sahəsində strateji alyans səviyyəsinə yüksəlib.Onun əsas özəlliyi deklarativ dəstəyə deyil, praktiki sinerjiyəsöykənməsidir. Bu sinerji birgə təlim, döyüş hazırlığı, texnolojimübadilə və vahid hərbi planlaşdırma məkanının formalaşdırılmasıilə özünü göstərir. Qlobal təhlükəsizlik sisteminin təlatümlüolduğu bir vaxtda məhz belə alyanslar sabitliyin təminatçısı vəstrateji çəkindirmə faktoruna çevrilir.
JF-17 Thunder Block III qırıcılarının alınması barədəmüqavilənin imzalanması Azərbaycanın Hərbi Hava Qüvvələriningələcəyini müəyyən edən strateji addım oldu. Bu seçim MiQ-29 vəSu-25 kimi sovet mirasından imtinanı və altıncı nəsil müharibətələblərinə uyğun platformalara keçidi simvollaşdırır. Buradaüstünlük şəbəkə-mərkəzli əməliyyatlara, inteqrasiya olunmuş HHM-RƏMsistemlərinə və daha yüksək avtonomluğa verilir.
Bakı 24 təyyarə üzrə müqavilə imzalayıb, əlavə 12 ədəd üçünopsion əldə edib. Azərbaycan üçün JF-17 Block III yalnız aviaparkınyenilənməsi deyil, yeni konsepsiyalı Hərbi Hava Qüvvələrininqurulması deməkdir. Bu qüvvələr PUA-larla inteqrasiya olunmaq, havaməkanına nəzarəti təmin etmək və düşmənin kritik obyektlərinə dəqiqzərbələr endirmək iqtidarında olacaq. Türkiyə PUA-ları, yerli HHMvasitələri və artan kibertəhlükəsizlik, həmçinin RƏB imkanları iləbirlikdə bu addım ölkənin hərbi potensialını keyfiyyətcə yenimərhələyə çıxarır.
Azərbaycanla Pakistan arasındakı hərbi-texniki əməkdaşlıq bu günartıq sadəcə diplomatik jest deyil, Avrasiyada yeni qüvvələrbalansını formalaşdıran strateji alyansdır. Bakı və İslamabad millitəhlükəsizlik maraqlarının ortaq olmasından və oxşar geosiyasiorientirlərdən çıxış edir, onların əməkdaşlığı konkret layihələrüzərində qurulur: döyüş hazırlığından və birgə manevrlərdən tutmuşqabaqcıl texnologiyaların ötürülməsinə və müdafiə sənayesindəinteqrasiyaya qədər.
Texnologiya transferi burada xüsusi yer tutur. Söhbət yalnızPakistan istehsalı olan hərbi sistemlərin - zirehli texnikadan HHMvasitələrinə qədər - tədarükündən deyil, həm də perspektivliplatformaların birgə hazırlanmasından gedir. Bakı və İslamabadlokal istehsalın təşkili, pilotsuz zərbə komplekslərinin birgəlayihələndirilməsi və aviaparkın müasir idarəetmə sistemləri iləmodernləşdirilməsi məsələlərini müzakirə edirlər.
Nəticə etibarilə, Azərbaycan–Pakistan hərbi-texniki əməkdaşlığıtədricən tamhüquqlu strateji alyans səviyyəsinə keçir. Bu, sadəcətəcrübə mübadiləsi və ya silah tədarükü deyil - iki ölkənin sinxronəməliyyatlar apara biləcəyi, müdafiə sənayesini inkişaf etdirəcəyivə uzunmüddətli tərəfdaşlıq əsasında regional təhlükəsizliyigücləndirəcəyi vahid hərbi məkanın formalaşmasıdır.
JF-17 Thunder Block III-un Azərbaycanın arsenalına daxil olmasıisə Hərbi Hava Qüvvələrinin tarixində dönüş nöqtəsi deməkdir. Butəyyarə sadəcə döyüş maşınlarının yenilənməsi deyil, Bakının sovetplatformalarından - MiQ-29 və Su-25-dən - XXI əsrin hibridmüharibəsinin tələblərinə cavab verən müasir çoxfunksiyalısistemlərə keçid strategiyasının tərkib hissəsidir.
Block III inkişaf deyil, keyfiyyət sıçrayışıdır. Onun imkanlarıdöyüş effektivliyi və hava məkanına nəzarətdə tamamilə yeni mərhələyaradır. KLJ-7A tipli aktiv fazalı qəfəs radarı “aşağıyabax–aşağıya atəş aç” rejimini, radioelektron qarşıdurmayadavamlılığı və eyni vaxtda 15 hədəfi izləyib altısını vurmaqimkanını təmin edir. RƏB ilə doymuş mühitdə bu, informasiya və atəşgücü sahəsində qəti üstünlük deməkdir.
Pilot kabinəsi “şüşə kokpit” standartlarına uyğun hazırlanıb:genişbucaqlı HUD displeyi, üç böyük çoxfunksiyalı ekran vədəbilqəyə quraşdırılmış indikator sistemi pilotu vahid şəbəkəvidöyüş idarəetmə strukturunun elementi edir. Burada “bax və at”prinsipi reallaşdırılıb ki, bu da PL-10E raketlərindən istifadə iləyaxın hava döyüşünü xeyli sadələşdirir.
Block III-un silahlanması universal arsenal formalaşdırır. 200km-dən artıq məsafəyə malik PL-15 raketləri radar horizontundankənardakı hədəfləri məhv etməyə imkan verir, yüksək dəqiqlikli“hava-yer” sursatları və gəmiəleyhinə raketlər isə təyyarənistrateji güc proyeksiyası vasitəsinə çevirir. Bu artıq yalnızqırıcı deyil, həm də tamhüquqlu zərbə əməliyyatlarıplatformasıdır.
RƏB kompleksi də xüsusi diqqətə layiqdir: radiolokasiyaxəbərdarlıq qəbulediciləri, raket hücumu deteksiya sistemləri,dipol tələblərin və istilik tələlərinin avtomatik atılması.Kompozit materialların geniş istifadəsi və azaldılmış effektiv əksolunma sahəsi ilə birlikdə bu, müasir HHM şəraitində təyyarənindöyüş davamlılığını əhəmiyyətli dərəcədə artırır.
İqtisadi məntiq də aydındır: Block III F-16 və ya Eurofighterkimi Qərb analoqlarından dəfələrlə ucuz başa gəlir, amma əsasəməliyyat tapşırıqlarını tam şəkildə yerinə yetirir. Pakistantexnoloji əməkdaşlıq, təlim və servis dəstəyi təklif etməyəhazırdır ki, bu da sərt məhdudiyyətli Qərb müqavilələrindən ciddişəkildə fərqlənir.
Azərbaycan üçün bu alış strateji xarakter daşıyır:modernləşdirilmiş Hərbi Hava Qüvvələri çəkindirmə faktoru vəregional təsir alətinə çevrilir. Cənubi Qafqazın coğrafiyası,dağlıq relyefi və döyüş teatrının xüsusiyyətləri çoxməqsədli, həmhavada üstünlük, həm də taktiki dəstək funksiyalarını icra edəbilən maşınlar tələb edir. Block III bu doktrinaya mükəmməl şəkildəuyğun gəlir, Azərbaycanın HHQ-ni yalnız müdafiə deyil, həm dəregional dinamikaya aktiv təsir göstərən gücə çevirir.
Ən vacib amillərdən biri isə şəbəkə inteqrasiyasıdır. JF-17-ninTürkiyə–Azərbaycan C4ISR (idarəetmə, rabitə, kompüterlər,kəşfiyyat, müşahidə) konturuna daxil edilməsi şəbəkə-mərkəzlimüharibə imkanlarını açır. Təyyarələr Bayraktar TB2 və AkıncıPUA-larından hədəf təyinatı ala bilir, “hava nəzarətçisi” rolundaçıxış edir və quru, həm də dəniz hədəflərinə zərbələri koordinasiyaedə bilir. Bu, JF-17 Block III-ü “çoxsəviyyəli döyüş meydanı”konsepsiyasının əsas elementi edir, burada pilot və dron vahiddöyüş matrisində hərəkət edir.
Sazişin sənaye bloku da strateji əhəmiyyət kəsb edir. Sektormənbələrinə görə, texniki xidmət və əsaslı təmirin müəyyən hissəsiAzərbaycanda lokallaşdırılacaq. Bu, yalnız texnologiya transferideyil, həm də ölkə daxilində mühəndislik kompetensiyalarınınmöhkəmlənməsi deməkdir. Birgə müəssisələrin yaradılması vəkadrların hazırlanması Azərbaycanda hərbi aviasiya istehsalı vəservis məktəbinin əsasını qoyur.
Maliyyə-texniki parametrlər də təsirli görünür. Ümumi dəyərsilahlanma, logistika və təlim proqramları ilə birlikdə 800 milyon– 1,2 milyard dollar arasında qiymətləndirilir. Təchizat tempirübdə 2–3 təyyarədir ki, bu da döyüş eskadrilyalarının qısamüddətdə formalaşdırılmasına imkan yaradır. Şəxsi heyətin hazırlığıartıq Pakistanın Peşəvar və Kamra aviabazalarında gedir: 50-dən çoxazərbaycanlı pilot və 120 mühəndis-texnik trenajorlar, taktikisiniflər və maddi-texniki bazanı öyrənmə mərkəzlərində kurs keçib.Azərbaycanda JF-17 parkının texniki hazırlıq əmsalı bu gün 85%-əçatıb ki, bu da yeni texnika üçün olduqca yüksək nəticə hesabolunur.
Beləliklə, JF-17 Block III Azərbaycanın arsenalında sadəcə yeniqırıcı deyil, hərbi müstəqilliyin yeni mərhələsinin simvolu, dahageniş regional təhlükəsizlik sisteminin tərkib hissəsi və CənubiQafqazda strateji balansı dəyişdirə bilən faktor olur.
Sistemli əməkdaşlıq bir neçə əsas istiqamət üzrə qurulub.Birincisi, müntəzəm çoxtərəfli təlimlərdir. “Üç qardaş” və “Anadoluqartalı” kimi birgə manevrlər aviasiya, xüsusi təyinatlı qüvvələrvə HHM bölmələrinin qarşılıqlı fəaliyyətini, C4ISR alqoritmlərininişləkliyini, həmçinin düşmənin HHM sistemlərinin məhv edilməsi(SEAD) əməliyyatlarını sınaqdan keçirməyə imkan verir. İkincisi,əməkdaşlığın mühüm elementi kadr hazırlığıdır. Azərbaycan zabitləriPakistan hərbi akademiyalarında kurslar keçərək qərargah işimetodikalarını, qoşun növlərinin qarşılıqlı fəaliyyətini, PUAoperatorlarının hazırlığını və şəbəkə-mərkəzli əməliyyatlarınaparılmasını öyrənirlər. Bu mübadilə yalnız şəxsi heyətin peşəkarsəviyyəsini gücləndirmir, həm də korpuslar səviyyəsində etimadformalaşdırır.
Üçüncü istiqamət isə müdafiə texnologiyaları sahəsində transfervə kooperasiyadır. Burada söhbət yalnız hazır sistemlərinalınmasından deyil, yeni silah nümunələrinin birgə hazırlanmasındangedir. Son illərdə Azərbaycan Pakistan istehsalı aviasiyaplatformalarına, o cümlədən müasir RLS və “hava-hava”, “hava-yer”silah sistemləri ilə təchiz olunmuş JF-17 Thunder qırıcılarınamaraq göstərir. Xüsusi diqqət pilotsuz sistemlərə, tank əleyhinəraket komplekslərinə və radioelektron mübarizə vasitələrinəyönəlib. Pakistan isə öz müdafiə sənayesi üçün perspektivli bazarvə bu texnologiyaları silahlı qüvvələrinə inteqrasiya etməyə hazırolan strateji müttəfiq qazanır.
Beləliklə, Azərbaycanın və Pakistanın hərbi müstəvidə alyansıayrı-ayrı layihələrin toplusu deyil, təlim, birgə manevrlər vətexnoloji inteqrasiyanı özündə birləşdirən bütöv bir sistemdir.Regional təhlükəsizliyin transformasiya dövründə bu bağ ən mühümqüvvələr balansı faktoruna çevrilərək həm Bakıya, həm də İslamabadastrateji dərinlik və operativ çeviklik qazandırır.
Vacib amillərdən biri də platformanın kastomizasiyasıdır:Pakistan yalnız təyyarələri deyil, həm də tam müşayiət dövrünü -Kamra Aviasiya Kompleksində uçuş heyətinin hazırlanmasından tutmuşAzərbaycanda texniki xidmət və təmir (MRO) mərkəzlərininyaradılmasına qədər - təqdim etməyə hazırdır. Bu isə faktiki olaraqtexnologiyaların ötürülməsi və döyüş aviasiyasının yerli bazadaservis imkanlarının qurulması deməkdir ki, ölkənin stratejimüstəqilliyini kəskin şəkildə artırır.
Bu təyyarələr yeni çoxməqsədli eskadrilyanın nüvəsinə çevrilərəkAzərbaycanın şəbəkə-mərkəzli Hərbi Hava Qüvvələrinin əsasınıformalaşdıracaq. Bu, o deməkdir ki, gələcəkdə onlar pilotsuz uçuşaparatları, müasir HHM sistemləri və kəşfiyyat vasitələrini əhatəedən vahid döyüş idarəetmə sisteminə inteqrasiya ediləcək.Beləliklə, havada üstünlük, operativ çeviklik və şəbəkə uyğunluğunaəsaslanan yeni hərbi doktrina yaradılır.
Bakı ilə İslamabadın hərbi-texniki əməkdaşlığı sadətədarüklərdən çox-çox kənara çıxır. Bu, Türkiyə ilə birgə öz “Cənubmüdafiə kəmərini” formalaşdıran orta güclərin strateji alyansıdır.Azərbaycan üçün JF-17-nin inteqrasiyası sadəcə aviaparkınmodernləşdirilməsi deyil, texnoloji suverenliyə, döyüş hazırlığınavə uzunmüddətli təhlükəsizliyə qoyulan sərmayədir. Bu addım hərbiakademiyalarda Hərbi Hava Qüvvələrinin rasional vəbalanslaşdırılmış modernləşdirilməsinin, bölgədə qüvvələr balansınıkeyfiyyətcə dəyişdirə bilən nümunəsi kimi öyrəniləcək.
