“Məktəbin idarə olunması yalnız inzibati məsələ deyil, gələcəyin insan kapitalının formalaşması deməkdir".
Müasir dövrdə məktəbin idarə olunması yalnız təşkilati işlərin icrası ilə məhdudlaşmır, həm də təhsil keyfiyyətinin yüksəldilməsi, müəllimlərin peşəkar inkişafı və şagirdlərin potensialının tam açılması ilə birbaşa bağlıdır. Dünyanın qabaqcıl təhsil sistemlərində tətbiq edilən idarəetmə modelləri göstərir ki, məktəbin uğuru əsasən rəhbərliyin strateji yanaşmasından asılıdır.
Məktəbin idarə olunması müasir dövrdə sadəcə inzibati işlərin icrası ilə məhdudlaşmır. Uğurlu məktəb rəhbərliyi həm müəllimlərin peşəkar inkişafını, həm də şagirdlərin potensialının üzə çıxarılmasını təmin edir. Dünyanın qabaqcıl təhsil sistemlərində aparılan araşdırmalar göstərir ki, məktəbin uğuru əsasən rəhbərin liderlik bacarığından və idarəetmə yanaşmasından asılıdır. Beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq məktəb direktorları üçün əsas tövsiyələr belədir:
1. Liderlik bacarıqlarınızı inkişaf etdirin.
Direktor yalnız idarəçi deyil, həm də strateji liderdir. O, məktəbin hədəflərini müəyyənləşdirə bilməli, uzunmüddətli inkişaf planı qurmalı və komandanı bu məqsədlərə doğru istiqamətləndirməlidir. Strateji baxışı olmayan idarəçi gündəlik işlərin içində itib gedir, halbuki güclü lider gələcəyə yönəlik addımlar ataraq məktəbi daim inkişafda saxlayır. Yaxşı rəhbər müəllimləri sadəcə tapşırıq icraçısı kimi görmür, onları peşəkar şəxsiyyət kimi dəyərləndirir. Müəllimlərin güclü tərəflərini üzə çıxarır, onların özlərini inkişaf etdirməsinə imkan yaradır, kollektivdə qarşılıqlı hörmət və əməkdaşlıq mühitini formalaşdırır. Həmçinin, məktəb rəhbəri yalnız öz qərarlarını diktə edən şəxs olmamalıdır. O, müəllimlər, valideynlər, şagirdlər və təhsil ictimaiyyəti ilə açıq dialoq aparmağı bacarmalıdır. Yaxşı liderin ünsiyyət tərzi kollektivdə güvən yaradır, problemlərin həllini asanlaşdırır. Təhsil daim yenilənir və dəyişir. Yeni texnologiyalar, pedaqoji yanaşmalar və qiymətləndirmə modelləri məktəb rəhbərindən çevik düşüncə və uyğunlaşma tələb edir. Lider dəyişikliklərdən qorxmur, əksinə, onları inkişaf imkanı kimi dəyərləndirir və kollektivə düzgün tətbiq edir. Beynəlxalq təcrübə də bunu təsdiqləyir. Məsələn, OECD və Harvard Universitetinin apardığı araşdırmalarda qeyd olunur ki, məktəbin uğurunda direktorun liderlik keyfiyyətləri müəllimlərin peşəkar inkişafını və şagirdlərin nailiyyətlərini birbaşa yüksəldir.
Beləliklə, məktəb direktoru yalnız inzibati və təşkilati məsələlərin icraçısı deyil, həm də vizion sahibi olan strateji liderdir. Liderlik bacarıqlarını inkişaf etdirən rəhbər məktəbin uğurunu təmin edən əsas fiqura çevrilir.
2. Müəllimlərə güvənin və onlara dəstək olun.
Məktəbin uğurunun əsas dayaqlarından biri, bəlkə də birincisi müəllimdir. Ona görə də rəhbərin ən mühüm vəzifələrindən biri müəllimlərə güvənmək və onların peşəkar fəaliyyətinə dəstək olmaqdır. Direktorun müəllimlərlə münasibəti məktəbin pedaqoji mühitini, motivasiya səviyyəsini və ümumilikdə tədrisin keyfiyyətini müəyyən edir.
İlk növbədə, güvən mühiti yaratmaq. Müəllimlər özlərini dəyərli hiss etdikdə, onların işə həvəsini artır və dərs prosesinə yanaşmaları daha yaradıcı olur. Əksinə, daim nəzarət altında və etimadsız mühitdə çalışan müəllimlər risk almaqdan, yeni metodlardan istifadə etməkdən çəkinirlər. Direktor müəllimlərə söz azadlığı, təşəbbüs göstərmək və öz fikirlərini bölüşmək imkanı verməlidir.
Müəllimlərin ehtiyacları müxtəlif ola bilər – yeni tədris metodlarını öyrənmək, texnologiyadan istifadə bacarığını inkişaf etdirmək, dərs resursları əldə etmək və ya sadəcə emosional dəstək almaq. Rəhbər bu ehtiyacları vaxtında müəyyənləşdirərək fərdi və kollektiv dəstək proqramları təşkil etməlidir. Bu, həm seminar və təlimlər, həm də mentorluq sisteminin yaradılması ilə mümkündür.
İşçilərin nailiyyətlərini dəyərləndirmək, müəllimlərin zəhmətini qiymətləndirmək onların işinə verdiyi töhfəni artırır. Direktor təkcə rəsmi mükafatlarla kifayətlənməməli, həm də gündəlik fəaliyyətlərdə müəllimlərin uğurlarını görməli və kollektiv qarşısında təqdir etməlidir. Sadə bir təşəkkür belə müəllimlərdə motivasiyanı yüksəldir.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, müəllimlərə müstəqil qərarvermə imkanı verildikdə dərs keyfiyyəti artır. Məsələn, Finlandiya məktəblərində müəllimlər dərs planlarının qurulmasında və metodların seçimində azadlığa malikdirlər. Direktorun vəzifəsi onlara sərhəd qoymaq deyil, istiqamət göstərmək və dəstəkləməkdir.
Nəhayət, güvən və dəstək mədəniyyəti məktəbdə sağlam münasibətlər formalaşdırır. Müəllimlər rəhbərin onlara arxalandığını hiss etdikdə daha məsuliyyətli, daha yaradıcı və daha səmərəli fəaliyyət göstərirlər. Bu isə bilavasitə şagirdlərin nailiyyətlərinə və məktəbin nüfuzuna müsbət təsir edir.
3. Şagirdyönümlü idarəetməyə üstünlük verin.
Qərarların mərkəzində şagirdlərin inkişafı dayanmalıdır. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, şagirdyönümlü yanaşma məktəbin nəticələrini yüksəldir və təhsilə marağı artırır.
Məktəbin əsas missiyası yalnız bilik ötürmək deyil, həm də hər bir şagirdin şəxsiyyət kimi formalaşmasını, potensialını üzə çıxarmasını təmin etməkdir. Müasir idarəetmədə diqqət mərkəzində şagird dayanmalıdır. Direktorun bütün qərarları, müəllimlərin fəaliyyəti və məktəbin strategiyası şagirdin maraqlarına və inkişafına xidmət etməlidir.
Hər bir şagirdin bacarıqları, öyrənmə sürəti, maraqları və emosional ehtiyacları fərqlidir. Şagirdyönümlü idarəetmə bu müxtəlifliyi nəzərə alaraq fərdi yanaşma imkanları yaradır. Direktor müəllimlərə diferensiallaşdırılmış təlim metodlarından istifadə etməyi təşviq etməli və məktəbin tədris planlarını bu prinsiplərə uyğunlaşdırmalıdır.
Həmçinin, şagird özünü məktəbdə güvəndə hiss etməlidir. Təhlükəsiz və emosional cəhətdən sağlam mühit şagirdin həm akademik, həm də sosial inkişafına təsir göstərir. Direktor məktəbdə zorakılığın, ayrı-seçkiliyin və neqativ münasibətlərin qarşısını almaq üçün ardıcıl siyasət həyata keçirməlidir.
Bundan başqa, şagirdyönümlü idarəetmənin vacib hissəsi onların qərarvermə proseslərinə cəlb olunmasıdır. Məsələn, şagird şuraları, debat klubları, məktəb layihələrində aktiv iştirak imkanları onlarda məsuliyyət və liderlik bacarığı formalaşdırır. Direktor şagirdlərin səsini dinləməli, onların təkliflərinə dəyər verməlidir.
XXI əsrdə məktəbin əsas vəzifəsi yalnız akademik bilik vermək deyil, həm də şagirdlərdə yaradıcı düşüncə, tənqidi yanaşma, ünsiyyət və əməkdaşlıq bacarıqlarını inkişaf etdirməkdir. Direktor məktəb proqramlarını bu istiqamətdə zənginləşdirməli, incəsənət, idman, texnologiya və digər sahələr üzrə fəaliyyətlərə şərait yaratmalıdır.
Beynəlxalq təcrübə də bunu təsdiqləyir. Məsələn, Sinqapur təhsil modelində “Every Student Matters” (Hər şagird önəmlidir) yanaşması tətbiq olunur. Finlandiya məktəblərində isə şagirdlərin rifahı və maraqları dərs proqramının əsas prioritetlərindəndir. Bu yanaşmalar göstərir ki, şagirdyönümlü idarəetmə məktəbin uğurunu və şagirdlərin gələcək həyat keyfiyyətini yüksəldir.
Şagirdyönümlü idarəetmə məktəbi sadəcə təhsil müəssisəsi olmaqdan çıxararaq onu uşaqların xoşbəxt, güvənli və uğurlu gələcəyə hazırlaşdığı bir məkana çevirir. Direktor üçün ən böyük uğur göstəricisi yalnız imtahan nəticələri deyil, həm də şagirdlərin məktəbdə özlərini dəyərli və inkişaf etmiş hiss etməsidir.
4. Davamlı öyrənməyə önəm verin.
Müasir dövrdə məktəb rəhbərinin uğuru yalnız mövcud bilik və bacarıqlarla məhdudlaşa bilməz. Təhsil sahəsi çox sürətlə dəyişir: yeni texnologiyalar tətbiq olunur, pedaqoji yanaşmalar yenilənir, qiymətləndirmə metodları təkmilləşir. Belə bir şəraitdə direktorun ən mühüm keyfiyyətlərindən biri davamlı öyrənmə bacarığıdır.
Birincisi, şəxsi inkişaf. Direktor özü öyrənməyə açıq olmalı, təhsil sahəsindəki yenilikləri izləməli, idarəetmə və liderlik üzrə biliklərini daim artırmalıdır. Bu, yalnız kurs və seminarlarla məhdudlaşmır; mütaliə, beynəlxalq təcrübəni öyrənmək, müasir təhsil tədqiqatlarını izləmək də rəhbərin inkişafına töhfə verir. Həmçinin, müəllimlərin davamlı öyrənməsinə dəstək. Müəllimlər üçün müntəzəm təlimlər, ixtisasartırma proqramları və təcrübə mübadilələri təşkil etməlidir. Müəllimlər arasında öyrənmə olmadıqda dərs prosesində yeni metodlardan istifadə edilə bilməz, şagirdlər də köhnə yanaşmalarla məhdud qalır. Direktorun vəzifəsi müəllimlərdə “öyrənmə mədəniyyəti” yaratmaqdır. Davamlı öyrənmə yalnız fərdi inkişafla məhdudlaşmır, bu, bütün məktəb kollektivi üçün ümumi bir mədəniyyətə çevrilməlidir. Direktor müəllimlər arasında təcrübə paylaşımını, ortaq layihələri və peşəkar müzakirələri təşviq etməlidir. Beləliklə, məktəb öz-özünü inkişaf etdirən “öyrənən təşkilat”a çevrilir. Davamlı öyrənməyə önəm verən rəhbər yeni ideyalara qarşı müqavimət göstərmir, əksinə, onları sınamaqdan çəkinmir. Təhsil sahəsində baş verən dəyişikliklərə çevik reaksiya vermək məktəbin rəqabət qabiliyyətini və uğur göstəricilərini artırır. Beynəlxalq təcrübədə də bu geniş yayılıb. UNESCO və OECD-nin hesabatlarında qeyd olunur ki, uğurlu məktəblərin rəhbərləri özlərini “öyrənən lider” kimi formalaşdırırlar. Finlandiya, Kanada və Sinqapur kimi ölkələrdə direktorların müntəzəm ixtisasartırma proqramlarına qatılması qanunvericiliklə dəstəklənir və bu, məktəblərin inkişafına birbaşa təsir göstərir. Davamlı öyrənməyə önəm verən direktor həm özünü inkişaf etdirir, həm müəllimləri dəstəkləyir, həm də şagirdlərin dəyişən dünyaya hazırlaşmasını təmin edir. Beləliklə, məktəb yalnız tədris məkanı deyil, eyni zamanda öyrənən və öyrədən bir mərkəzə çevrilir.
5. Məktəbi açıq və şəffaf sistemə çevirin.
Məktəb yalnız şagird və müəllimlərin toplandığı məkan deyil, eyni zamanda cəmiyyətin ən mühüm ictimai dəyər mərkəzlərindən biridir. Ona görə də məktəbin idarə olunmasında açıq və şəffaflıq prinsipi əsas olmalıdır. Şəffaf idarəetmə həm valideynlərin, həm müəllimlərin, həm də şagirdlərin məktəbə inamını artırır və ümumi inkişaf üçün sağlam mühit yaradır. Direktorlar qəbul etdikləri qərarların əsaslarını açıq şəkildə izah etməli, müəllim və valideynlərə məlumat verməlidir. Əks halda, kollektivdə güvənsizlik yaranır. Şəffaf qərarvermə həm də kollektivin proseslərdə iştirakını artırır. Açıq sistemdə valideynlər sadəcə “müşahidəçi” deyil, məktəbin aktiv tərəfdaşına çevrilirlər. Onlarla mütəmadi görüşlər, hesabat toplantıları, valideynlər üçün açıq qapı günlərinin təşkil olunması, valideynlərə həm məktəbin uğurları, həm də problemləri barədə düzgün məlumat verilməlidir. Şəffaf məktəbdə dərs cədvəlləri, imtahan nəticələri, məktəb layihələri, büdcə xərcləri və digər əsas göstəricilər hər kəs üçün açıq olur. Bu, valideynlərin və ictimaiyyətin məktəbə inamını gücləndirir, eyni zamanda məktəb rəhbərliyinə hesabatlılıq gətirir. Açıq idarəetmə təkcə məlumat paylaşmaq deyil, həm də qarşı tərəfin fikirlərini dinləməkdir. Direktor müəllimlərin, valideynlərin və şagirdlərin təkliflərini nəzərə almalı, onların fikirlərinə dəyər verməlidir. Bu yanaşma məktəbdə demokratik mühit yaradır. Aydınlıq həm də məktəb rəhbərinin öz davranışında dürüstlük, ədalətlilik və hesabatlılıq göstərməsi ilə bağlıdır. Direktor nümunəvi davranış sərgiləməli, hər kəsə eyni münasibət göstərməli və məktəbin resurslarının istifadəsində tam ədalətli olmalıdır.
Beynəlxalq təcrübəyə nəzər salsaq, Estoniya məktəblərində valideynlərin iştirak etdiyi açıq idarəetmə şuraları fəaliyyət göstərir. Finlandiyada məktəb büdcəsi və fəaliyyət planı ictimaiyyətə təqdim olunur. Bu təcrübələr göstərir ki, şəffaf sistem təkcə etimadı artırmır, həm də məktəbin inkişafına təkan verir.
Məktəbi açıq və şəffaf sistemə çevirmək rəhbərin ən böyük uğurlarından biridir. Belə məktəbdə valideynlər inamla övladlarını təhvil verirlər, müəllimlər dəyərli olduqlarını hiss edirlər, şagirdlər isə özlərini güvəndə və ədalətli mühitdə görürlər.
6. Strateji planlama aparın.
Məktəbin idarə olunması yalnız gündəlik problemlərin həlli ilə məhdudlaşmamalıdır. Uğurlu rəhbər həm bu günü, həm də gələcəyi düşünərək addım atmalıdır. Bunun üçün ən vacib alətlərdən biri strateji planlamadır. Strateji planlama məktəbin uzunmüddətli məqsədlərini müəyyənləşdirməyi, bu məqsədlərə çatmaq üçün addımlar planlaşdırmağı və prosesə bütün tərəfləri cəlb etməyi nəzərdə tutur.
Əsas iş məktəbin vizion və missiyasını müəyyənləşdirməkdir. Strateji planlamanın əsası məktəbin gələcəkdə necə bir təhsil müəssisəsinə çevrilmək istədiyini aydın şəkildə ifadə etməkdir. Missiya məktəbin əsas dəyərini, vizion isə uzunmüddətli hədəfini göstərir. Aydın missiya və vizion məktəbin bütün fəaliyyətlərini istiqamətləndirir.
Bundan başqa, məktəbin güclü və zəif tərəfləri analiz etmək lazımdır. Rəhbər strateji plan hazırlayarkən məktəbin imkanlarını, mövcud resurslarını və eyni zamanda qarşısında duran çətinlikləri real şəkildə qiymətləndirməlidir. Bu zaman SWOT analizi (güclü və zəif tərəflər, imkanlar və təhdidlər) çox faydalıdır.
Həmçinin, prioritetləri düzgün seçməlidir. Məktəbin bütün problemlərini eyni vaxtda həll etmək mümkün deyil. Direktor strateji planda ən vacib sahələri önə çəkməli, resursları və gücü bu istiqamətlərə yönəltməlidir. Məsələn, müəllimlərin ixtisasartırması, şagirdlərin akademik nailiyyətlərinin yüksəldilməsi, məktəb-müəllim-valideyn əməkdaşlığının gücləndirilməsi.
Bütün tərəfləri prosesə cəlb etmək. Strateji plan yalnız direktorun masasında qalan sənəd olmamalıdır. Onun hazırlanmasına müəllimlər, valideynlər, hətta şagirdlər də cəlb edilməlidir. Bu yanaşma kollektivdə ortaq məsuliyyət və əməkdaşlıq mühiti yaradır.
Bundan başqa, nəticələrin ölçülməsi və monitorinqlər təşkil olunmalıdır. Strateji plan sadəcə məqsədlər siyahısı deyil, həm də ölçülə bilən göstəriciləri əhatə etməlidir. Direktor vaxtaşırı planın icrasını yoxlamalı, əldə edilən nailiyyətləri və çatışmazlıqları qiymətləndirməlidir. Bu, planın canlı və işlək qalmasına şərait yaradır.
Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, uğurlu təhsil sistemlərində məktəblərin hər biri öz strateji inkişaf planına malikdir. Məsələn, Sinqapur məktəblərində 5 illik inkişaf planları hazırlanır və hər il monitorinq edilir. Estoniyada məktəblər öz fəaliyyət planlarını ictimaiyyətə təqdim etməklə həm şəffaflığı, həm də davamlı inkişafı təmin edirlər.
Strateji planlama aparan direktor gündəlik idarəçiliyin fövqünə qalxaraq məktəbin gələcəyini formalaşdırır. Belə yanaşma məktəbi təsadüfi addımlardan qoruyur, bütün fəaliyyətlərin sistemli və məqsədyönlü şəkildə təşkilinə imkan yaradır.
7. Texnologiyadan səmərəli istifadə edin.
XXI əsrdə məktəbin uğuru yalnız ənənəvi tədris üsulları ilə ölçülmür. Müasir dünyada təhsil prosesi texnologiyasız təsəvvür edilə bilməz. Rəhbərin əsas vəzifələrindən biri texnologiyanı məqsədyönlü və səmərəli şəkildə tədris, idarəetmə və məktəb həyatına inteqrasiya etməkdir.
İlk öncə, tədrisdə texnologiyanın tətbiqi, məsələn, müəllimlər interaktiv lövhələrdən, onlayn resurslardan, rəqəmsal təlim platformalarından və müxtəlif təhsil tətbiqlərindən istifadə etməklə dərsləri daha maraqlı və şagirdyönümlü edə bilərlər. Direktor bu resursların istifadəsini təşviq etməli, müəllimlər üçün müvafiq təlimlər təşkil etməlidir. Texnologiya yalnız dərslərdə deyil, həm də məktəbin idarə olunmasında böyük rol oynayır. Elektron jurnal və gündəliklər, onlayn hesabat sistemləri, rəqəmsal arxivlər direktorun işini asanlaşdırır, valideyn-müəllim-şagird əlaqəsini sürətləndirir. Bu, həm şəffaflığı, həm də vaxtın səmərəli istifadəsini təmin edir. Pandemiya dövrü göstərdi ki, texnologiyanın düzgün tətbiqi tədrisin fasiləsizliyini qoruyur. Direktor məktəbi onlayn və hibrid tədris modellərinə hazırlamalı, müəllimləri bu sahədə dəstəkləməlidir. Məktəb yalnız texnologiyadan istifadə etməklə kifayətlənməməli, həm də şagirdlərdə rəqəmsal savadlılığı inkişaf etdirməlidir. Kodlaşdırma, robototexnika, media savadlılığı kimi sahələr XXI əsr bacarıqlarının formalaşması üçün vacibdir. Direktor bu istiqamətdə əlavə layihələr təşkil edə bilər. Texnologiyadan səmərəli istifadə edən məktəb həm müəllimlərə, həm şagirdlərə yeni imkanlar yaradır, həm də idarəetməni müasir standartlara uyğunlaşdırır. Direktor üçün əsas məsələ texnologiyanı sadəcə “görünüş xatirinə” tətbiq etmək deyil, onu məqsədyönlü şəkildə məktəbin inkişafına xidmət etdirə bilməkdir.
Təhsilin hər bir sahəsində örnək götürdüyümüz Finlandiya məktəblərində direktorun əsas rolu nəzarətçi yox, lider olmaqdır. Burada müəllimlər yüksək peşəkar səlahiyyətlərə malikdirlər və qərarvermə prosesində geniş iştirak edirlər. Məktəblərdə ciddi inzibati nəzarət əvəzinə müəllim və rəhbərlik arasında etimad mühiti qurulur. Bu, həm müəllimin yaradıcı yanaşmasını artırır, həm də şagirdlər üçün daha rahat öyrənmə şəraiti yaradır.
Digər qabaqcıl təhsil sisteminə malik Sinqapur isə məktəbin idarə olunmasında dünyanın ən effektivlərindən biri hesab olunur. Burada məktəb rəhbərliyi müəllimlərin davamlı inkişafına xüsusi diqqət ayırır. Direktorlar həm idarəçi, həm də pedaqoq kimi yetişdirilir. Hər bir məktəb illik hədəflər müəyyən edir və bu hədəflərə nail olmaq üçün konkret fəaliyyət planı qurulur. Nəticələrin monitorinqi isə şəffaf mexanizmlərlə həyata keçirilir.
Azərbaycan təhsilində son illərdə aparılan islahatlar – direktorların müsabiqə yolu ilə seçilməsi bu istiqamətdə mühüm addımlardır. Beynəlxalq təcrübəyə uyğun olaraq, gələcəkdə məktəb rəhbərlərinin liderlik bacarıqlarının inkişafı, məktəb-avtonomiyasının gücləndirilməsi və nəticəyönümlü idarəetmənin genişləndirilməsi uğurlu təhsil mühiti formalaşdırmağa imkan verəcək.
Şəxsi inkişaf üzrə kouç,təlimçi, marker, mentor,
müəllim, “Müasir metodist” layihəsinin metodisti,
yazar, “Özünə Yox De” kitabının müəllifi Nigar Mahi
