Bakı. Trend:
Tarix, ciddi elm kimi, heç vaxt gerçəyə üzr qazandırmır.Keçmişin həqiqi səhifələrini üzə çıxaran hər bir bəyanat köhnəlmişmiflərə və dogmalara çağırışa çevrilir. Prezident İlham ƏliyevinAzərbaycan Demokratik Respublikasının faciəli taleyi və 1920-ciilin aprelində Qızıl Ordu tərəfindən işğalı barədə bəyanatı da məhzbelə bir çağırışdır.
... 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə elan olunan AzərbaycanDemokratik Respublikası müsəlman Şərqində ilk dünyəvi demokratikdövlət idi. Onun dövlətçilik təcrübəsi yalnız 25 il sonra dünyanıbürüyəcək qlobal dekolonizasiya proseslərinin müjdəçisi oldu.ADR-in legitimliyi diplomatik yazışmalarda, beynəlxalqmüqavilələrdə və həmin dövrün rəsmi sənədlərində təsbit olunub,onun simvolik əhəmiyyəti isə regional tarixin hüdudlarından çox-çoxuzaqlara gedib çıxır.
1920-ci ilin yanvarında Parisdə keçirilən iclasda Antanta AliŞurası Azərbaycanın müstəqilliyini de-fakto tanıdı. Bu faktı Versalkonfransının sənədləri təsdiqləyir, həmin konfransda Əli Mərdan bəyTopçubaşovun rəhbərlik etdiyi ADR nümayəndə heyəti danışıqlarda vəböyük dövlətlərin təmsilçiləri ilə görüşlərdə iştirak etmişdi. Butanınma Azərbaycanın beynəlxalq münasibətlər sisteminə daxiledilməsi demək idi: Gürcüstan və Ermənistanla yanaşı, o dabeynəlxalq hüququn subyekti kimi qəbul edilirdi. 1918-ci ildə türkqoşunlarının çıxarılmasından sonra Bakını işğal edən Britaniyarəsmi şəkildə ADR hökuməti ilə əlaqələr qurmuşdu. Britaniya xariciişlər naziri Corc Kerzon parlament çıxışlarında Azərbaycanı açıqşəkildə müstəqil respublika adlandırırdı.
ADR bir sıra dövlətlərlə diplomatik münasibətlər yaratmışdı.Osmanlı imperiyası hələ 1918-ci ilin yayında Azərbaycanı tanımış vəBakıya Nuru paşanın başçılığı ilə missiya göndərmişdi. Bakıda ABŞ,İtaliya, Belçika, Yunanıstan, Gürcüstan, Ukrayna və digər ölkələrinmissiyaları fəaliyyət göstərirdi. ABŞ Dövlət Departamentininarxivində həmin dövrdə (1919–1920) Bakıda çalışan Amerikamissiyasının fəaliyyəti ilə bağlı diplomatik sənədlər bu faktıtəsdiqləyir.
1918-ci ilin dekabrında müsəlman dünyasında ilk çoxpartiyalıparlament yaradıldı. Burada müxtəlif etnik və dini icmalarınnümayəndələri - azərbaycanlılar, ermənilər, ruslar, yəhudilər,polyaklar, almanlar təmsil olunurdu. Hərbi qüvvələr təşkil olunmuş,onları sabiq çar ordusunun generalları Səməd bəy Mehmandarov vəƏliağa Şıxlinski idarə edirdi. 1920-ci ilin yazına qədər ADRordusunun sayı 30 mindən çox idi. Təhsil və mədəniyyət sahəsində1919-cu ildə müsəlman Şərqində ilk universitet - Bakı DövlətUniversiteti təsis olundu. İqtisadiyyatda isə 1919-cu ildətəsdiqlənmiş milli valyuta - Azərbaycan manatı dövriyyəyəburaxıldı.
Beləliklə, beynəlxalq hüquqda dövlətçiliyin əsas meyarlarınımüəyyən edən 1933-cü il Montevideo konvensiyasının klassikkriteriyalarına görə - daimi əhali, müəyyən olunmuş ərazi, hökumətvə beynəlxalq münasibətlər qurmaq bacarığı - ADR bütün dövlətlikəlamətlərinə sahib idi.
1920-ci il aprelin 27-dən 28-nə keçən gecə RSFSR-in 11-ciQırmızı ordusu müharibə elan etmədən Azərbaycan sərhədini keçdi.11-ci ordunun komandanı Sergey Kasyanın məruzəsinə və hadisələriniştirakçılarının xatirələrinə görə, qoşunların yeridilməsi barədəqərar hələ 1920-ci ilin martında, sovet qoşunlarının Şimali Qafqazıələ keçirməsindən sonra Moskvada qəbul olunmuşdu.
1907-ci il Haaqa konvensiyasına əsasən, suveren dövlətinərazisinə onun razılığı olmadan qoşun yeridilməsi təcavüz və işğalhesab olunur. Azərbaycana təqdim edilən ultimatum hakimiyyətinbirbaşa bolşeviklərə verilməsini tələb edirdi. Bakı üzərinə hücumvə əhalinin kütləvi məhvi təhlükəsi altında ADR hökumətikapitulyasiya sənədini imzalamağa məcbur edildi.
Beynəlxalq hüquq doktrinasına əsasən, hərbi təhdid altındahakimiyyətin zorla dəyişdirilməsi legitim sayıla bilməz. Deməli,1920-ci ilin aprelində Azərbaycanın sovetləşdirilməsi sadəcə işğalidi. Bu faktı həmin dövrün beynəlxalq sənədləri də, müasirtədqiqatlar da (Tadeuş Sventkovski, Audronas Zubkaus və b.) təsdiqedir.
ADR-in taleyi bir çox baxımdan 1939–1940-cı illərdə Sovetİttifaqı tərəfindən işğal olunan Şərqi Avropa dövlətlərinin -Litvanın, Latviyanın, Estoniyanın taleyini xatırladır. Həminölkələr də müharibələrarası dövrdə beynəlxalq ictimaiyyəttərəfindən tanınmış, öz parlamentləri, orduları və valyutalarıolmuşdu. Onların zorakı sovetləşdirilməsi də işğal aktı kimiqiymətləndirildi və bu, sonradan beynəlxalq hüquqi praktikada öztəsdiqini tapdı.
ADR beynəlxalq hüququn tamhüquqlu subyekti idi və RSFSR-intəcavüzü nəticəsində müstəqillikdən məhrum edildi. Bu fakt yalnıztarixi retrospektivdə deyil, həm də müasir beynəlxalq siyasətkontekstində - varislik və xalqların tarixi yaddaşı məsələlərindənəzərə alınmalıdır.
Daha sonra işğal başlandı.
Müstəmləkəçilik nəzəriyyəsi Con A. Hobson, Vladimir Lenin vəEdvard Said kimi mütəfəkkirlər tərəfindən işlənib hazırlanaraq eynifundamental prinsipi vurğulayırdı: metropoliyaya görə, müstəmləkəmüstəqil inkişaf subyekti deyil, yalnız resurs bazasıdır və buradaformalaşan sahələr də sırf mərkəzin maraqlarına xidmət edir.Azərbaycan SSR bu yanaşmanın klassik nümunəsi idi: respublikanıniqtisadiyyatı Sovet İttifaqının xammal əlavəsi kimi qurulmuşdu.
Azərbaycan, xüsusilə də Baku, əvvəlcə Rusiya imperiyasının,sonra isə SSRİ-nin neft ürəyinə çevrildi. Artıq 1901-ci ilə qədərBakı yataqları dünyanın neft hasilatının 50 faizindən çoxunuverirdi. Lakin bu istismar açıq şəkildə talançı, ekstensiv xarakterdaşıyırdı. Məqsəd Azərbaycanın texnoloji potensialını inkişafetdirmək deyildi, əsas hədəf əvvəlcə Peterburq və Moskvanı,sonradan isə Sovet İttifaqının müdafiə sənayesini təmin etməkidi.
Alman tarixçisi Viktor Denninghausun məlumatına görə, 1941-ciilə gəldikdə Bakı yataqlarının ehtiyatları məhz məcburi sürətləhasilat və avadanlıqların modernləşdirilməsinə, yenitexnologiyaların tətbiqinə qoyulan sərmayələrin olmaması ucbatındanciddi şəkildə tükənmişdi. Neftçıxarma texniki bazası XX əsrinəvvəlki səviyyəsində qalırdı, halbuki dünya sənayesi yeni qazma,nəqliyyat və emal üsullarını aktiv şəkildə tətbiq edirdi.
Azərbaycan neftinin əlavə dəyərinin böyük hissəsi birbaşarespublikada deyil, RSFSR-də yaradılırdı. Əgər hasilat əsasənBakıda cəmləşirdisə, emal, neft-kimya və son istehsal SSRİ-ninmərkəzi bölgələrində yerləşirdi. Bu isə iqtisadi disbalansyaradırdı: Azərbaycan SSR “çıxarıcı periferiyanın” rolunu oynayır,Moskva, Kuybışev, Qroznı kimi mərkəzlər isə emal və bölgü hesabınagəlirləri mənimsəyirdi.
Qosplan arxivlərində saxlanılan məlumatlara görə, 1930-cuillərdə Azərbaycan SSR-in neft sektorunda əldə edilən hər rublun 20qəpikdən də azı respublikada qalır, qalanı isə ittifaq büdcəsinəyönləndirilirdi. Bu, yalnız birbaşa iqtisadi itki deyil, həm dəyerli səviyyədə sənayeləşməyə və iqtisadi diversifikasiyayastimulun olmaması demək idi.
Bu təcrübə tam şəkildə Hobsonun 1902-ci ildə yazdığı"Imperialism: A Study" əsərində təsvir etdiyi klassikkolonial modelə və daha sonra Leninin 1916-cı ildə qələmə aldığı"İmperializm, kapitalizmin ən yüksək mərhələsi"nəzəriyyəsinə uyğun gəlir. Necə ki, Britaniya Hindistanında yalnızpambıq və taxılın daşınması üçün dəmiryolları salınır, Konqodabelçikalılar yalnız kauçuk hasilatına diqqət yetirirdilərsə,Azərbaycanda da sovet hakimiyyəti bütün infrastrukturu nefthasilatı və onun daşınmasına yönəldir, yerli iqtisadiyyatınehtiyaclarını görməzdən gəlirdi.
Azərbaycan neftinin əhəmiyyəti xüsusilə İkinci Dünya müharibəsiillərində üzə çıxdı. Marşal Georgi Jukovun xatirələrinə görə,Qırmızı Ordunun yanacaq təminatının 80 faizi məhz Bakının hesabınaidi. 1942-ci ildə Hitlerin “Edelveys” əməliyyatında əsas stratejihədəf də Qafqaz neftini ələ keçirmək olmuşdu. Bu mənzərədəAzərbaycan heç bir zaman subyekt yox, yalnız obyekt kimi görülürdü- dəyəri yalnız resurslarına görə qiymətləndirilən ərazi.
Beləliklə, sovet dövrünün sonuna yaxın Azərbaycan “boğulmuşmodernləşmə” vəziyyətində qalmışdı. Nəhəng təbii sərvətlər mövcudolsa da, bu, tammiqyaslı iqtisadi inkişafa çevrilməmişdi.Respublika sənaye emalı, texnologiya, infrastruktur və gəlirbölgüsü məsələlərində mərkəzdən asılı olaraq qalırdı. Bu isə EdvardSaidin Orientalism (1978) əsərində irəli sürdüyü tezisitəsdiqləyir: müstəmləkə formal bərabərlik çərçivəsində belə həmişəasimmetrik asılılıq və itaət sisteminə daxil edilir.
1980-ci illərdə Azərbaycan unikal və bir çox baxımdan paradoksalvəziyyətdə idi: SSRİ üçün əsas karbohidrogen xammalı təchizatçısıolsa da, respublika yaşayış səviyyəsi və adambaşına gəlirlər üzrəən kasıb bölgələrdən biri sayılırdı. Bu fenomeni anlamaq mümkündeyil, əgər sovet iqtisadi modelinin sistemli qanunauyğunluqlarınanəzər salmasaq. Həmin model ittifaq respublikalarında klassikkolonial asılılığın elementlərini təkrar istehsal edirdi.
1980-ci illərin əvvəllərində SSRİ-də hasil edilən bütün neftintəxminən 70 faizi Azərbaycanın payına düşürdü. Qosplanınməlumatlarına görə, təkcə Bakı neft hasilat rayonu 1970-ci illərdəildə 14 milyon tondan artıq istehsal edirdi. Yaxın mədənlər dənəzərə alınanda respublika hələ də İttifaqın enerji mərkəzi idi. Bufaktın tarixi yaddaşı azərbaycanlı neftçilərin əsərlərində dəqorunub saxlanılıb: akademik Əziz Əliyev və ya mühəndis KərimKərimovun xatirələrində respublikanın onilliklər boyu Moskvanın“yanacaq donoru” kimi necə fəaliyyət göstərdiyi ətraflı qeydolunub.
Lakin bu nəhəng hasilat həcmləri əhalinin yaşayış səviyyəsininyaxşılaşmasına çevrilmirdi. SSRİ-nin 1985-ci il statistik illiyindəgöstərilir ki, Azərbaycanda adambaşına illik gəlir cəmi 1500 rublidi. Halbuki “metropoliyalar”da - Moskvada, Leninqradda, Baltikyanırespublikalarda bu göstərici 1,5–2 dəfə yüksək idi.
Sovet hakimiyyəti milli respublikalarda məktəblər, xəstəxanalar,mədəniyyət evləri tikilməsini mərkəzin “qayğısı” kimi təqdim etməyisevirdi. Amma real rəqəmlər tam başqa mənzərə göstərir. Belə ki,Azərbaycanda hər 10 min nəfərə düşən həkimlərin sayı RSFSR iləmüqayisədə 2,5 dəfə az idi.
Orta məktəb şəbəkəsi əsasən şəhərlərdə inkişaf edirdi, kəndlərdəisə əhalinin əhəmiyyətli hissəsi hələ də 30–35 şagirdin birmüəllimin üzərinə düşdüyü sıx siniflərdə oxuyurdu.
Mənzil tikintisində disproporsiyalar daha da qabarıq idi: Bakıdamənzil almaq növbəsi 15–20 ilə qədər uzanırdı, bunu da RQASPIfondlarında saxlanılan məktublar sübut edir.
Bu faktlar göstərir ki, sosial sahəyə yatırılan vəsaitlər insankapitalının strateji inkişafı üçün deyil, yalnız minimum səviyyədə“sadiqliyi qorumaq” üçün nəzərdə tutulurdu.
İqtisadçılar bu tip münasibətləri “ekstraktiv model” adlandırır:xammalın çıxarılması - extraction of raw materials - vəuzunmüddətli sosial proqramlara minimal sərmayə. XIX əsrinBritaniya Hindistanında və ya Fransız Əlcəzairində olduğu kimi,metropoliya resursları sistemli şəkildə mənimsəyir, lakin yerliəhalinin rifahını artıracaq sabit strukturlar yaratmırdı.
Sovet sistemi Azərbaycanda eyni prinsiplə işləyirdi: neft və qazmərkəzə daşınır, valyuta gəlirləri ittifaq orqanları tərəfindənbölüşdürülürdü. Respublika isə daimi mal qıtlığı, aşağı maaşlar vəzəif maliyyələşən infrastrukturla baş-başa qalırdı.
1980-ci illərin sonlarında Bakı mətbuatında dərc olunan köhnəməktəb neftçilərinin xatirələrində də bu acı tez-tez səslənirdi:“Biz İttifaqa işıq və istilik verirdik, özümüz isə qəpik-quruşmaaşla, boş dükan rəfləri qarşısında qalırdıq”. Azərbaycan emalolunmuş neftin dəyərinin cəmi 3–4 faizini birbaşa büdcə ayırmalarışəklində alırdı.
Məhz budur mustəmləkəçiliyin iqtisadi mahiyyəti: metropoliya hərşeyi götürür, geri qaytardığı isə yalnız ən minimal paydır - sadəcəəsas sosial sabitliyi qorumağa kifayət edən qədər.
Əgər 1980-ci illərin Azərbaycanın vəziyyətini Qazaxıstan və yaTürkmənistanla müqayisə etsək, mənzərə oxşar görünür: burespublikalar da xammal və karbohidrogen təchizatçısı rolunuoynayır, lakin özləri kasıb və asılı qalırdılar. Amma Azərbaycanınxüsusi mövqeyi vardı - çünki məhz Baku tarixi baxımdan “sovetneftinin beşiyi” idi. Əgər hətta bu “beşikdə” də yaşayış səviyyəsihasilat həcmlərinə uyğun gəlmirdisə, bu, sistemli ədalətsizliyin vəistismarın bariz göstəricisi idi.
Postmustəmləkəçilik üzrə elmi ədəbiyyatda (məsələn, Səmir Aminvə İmmanuil Vallerstaynın əsərlərində) bu model “neokolonialmərkəz-periferiya mübadiləsi” adlandırılır. Bu modeldəperiferiyadan xammal alınır, amma cavabında simmetrik faydaverilmir. SSRİ-nin Azərbaycana münasibəti də məhz bu prinsipləformalaşmışdı.
Kolonial iqtisadi modelin Azərbaycanda ən açıq nəticələrindənbiri demoqrafik deformasiyalar idi. 1920–1930-cu illərdə CənubiQafqazın urbanizasiya mərkəzlərindən biri olan respublika 1980-ciillərdə paradoksla üzləşdi: əhali sürətlə artırdı (təbii artımgöstəricisi 20‰-dən yuxarı idi), amma iqtisadiyyat bu artımı işlətəmin edə bilmirdi. 1979-cu ildə Azərbaycanın əhalisi 6,0 milyonnəfər idisə, 1989-cu ildə artıq 7,0 milyona çatmışdı (ümumittifaqsiyahıyaalmanın məlumatları).
İşsizlik, rəsmi statistikalarda “tam olmayan məşğulluq” kimigöstərilsə də, SSRİ-də ən yüksək göstəricilərdən birinə sahib idi:gənclərin böyük hissəsi ixtisası üzrə işləmirdi, formal olaraqaşağı ixtisaslı iş yerlərində görünürdü.
Kənd yerlərində işçi qüvvəsi artıqlığı açıq şəkildə hissolunurdu: Qosplanın hesabatlarına görə, gənc mütəxəssislərin 30faizdən çoxu kolxoz və sovxozlarda öz ixtisasına uyğun iş tapabilmirdi.
Siyasi iqtisadçılar bunu “əmək bazarında demoqrafik təzyiq”adlandırırdılar. Mərkəz respublikada yeni sənaye istehsalsahələrinə sərmayə yatırmırdı ki, onun iqtisadi muxtariyyətigüclənməsin. Bu isə sosial narazılıq yaradır və 1980-ci illərinsonundakı milli hərəkat üçün münbit zəmin formalaşdırırdı.
Daha dramatik bir proses də vardı ki, sovet arxivlərində bunuehtiyatla “kadrların yenidən bölgüsü” adlandırırdılar, ammamahiyyətcə bu, beyin axını idi.
Hər il minlərlə Bakı Dövlət Universiteti, Azərbaycan Politexnikİnstitutu və Azərbaycan Tibb İnstitutunun məzunları işləmək üçünMoskva, Leninqrad, Novosibirskə gedirdi.
SSRİ Təhsil Nazirliyinin məlumatına görə, təkcə 1986-cı ildəBakının texniki fakültələrinin məzunlarının təxminən 42 faizirespublika hüdudlarından kənara göndərilmişdi.
Xüsusən həkimlər və mühəndislər ittifaqın elmi mərkəzlərinə“cəlb olunurdu” və bu, Azərbaycanın öz ixtisaslı kadrlarındanməhrum qalmasına səbəb olurdu.
Bu proses klassik müstəmləkə praktikasının eynisi idi:metropoliya yalnız xammal deyil, həm də insan kapitalınımənimsəyir, periferiyanı kadr asılılığında saxlayırdı. Uzunmüddətliperspektivdə bu, intellektual asimmetriya yaradırdı: elmimərkəzlər, laboratoriyalar, innovasiya layihələri mərkəzdəcəmlənirdi, Baku isə İttifaqın “yanacaq sexi”nə çevrilirdi.
SSRİ-nin Azərbaycana münasibətdə yürüdüyü iqtisadi məntiq onudaxili tipli resurs müstəmləkəsi kimi müəyyənləşdirirdi. 1980-ciillərin ortalarında dünya neft qiymətləri enməyə başlayanda,üstəlik, köhnə Bakı yataqlarında hasilatın səmərəliliyi aşağıdüşəndə, bu vəziyyət dərhal respublika üçün böhran halınaçevrildi.
1975-ci ildə Azərbaycanda hasil edilən neftin həcmi 14,4 milyonton idisə, 1989-cu ilə gəldikdə bu göstərici 11,9 milyon tona qədərazalmışdı.
Yeni texnologiyalara (dərin dəniz qazması, Xəzərin şelfindəişlər) investisiyalar minimum səviyyədə idi, “yaxşı zamanlara”təxirə salınırdı.
Sosial infrastruktur isə dağılma həddində idi: məsələn, SSRİSəhiyyə Nazirliyinin hesabatlarında Kürdəmir və Masallırayonlarında hər 100 min nəfərə cəmi 3–4 həkim düşdüyügöstərilirdi.
Beləliklə, SSRİ sistem böhranına girdiyi vaxt Azərbaycan daimperiyaların dağılma anında müstəmləkələrə xas vəziyyətə düşmüşdü:tükənmiş resurs bazası, kasıb əhali, yüksək sosial gərginlik vəmüstəqil innovasiya potensialının olmaması.
Azərbaycanın 1980-ci illərdəki mənzərəsi digər resursmüstəmləkələrinin təcrübəsini təkrarlayırdı. Belə ki, 1970-ciillərdə Nigeriya - Qərbin ən böyük neft təchizatçısı, amma əhalisikasıb, korrupsiya və infrastruktur çatışmazlığı içində idi. 1962-ciilə qədər Əlcəzair - neft və qaz Fransaya gedirdi, ölkənin özü isəsosial cəhətdən asılı və kasıb qalırdı.
XX əsrin əvvəllərində Boliviya - qalay və gümüş ixrac edirdi,amma əhalisi yoxsulluqdan xilas ola bilmirdi.
Bu tarixi paralellər təsdiq edir ki, Azərbaycanın gec-sovetdövründəki vəziyyəti qlobal kolonial xammal mübadiləsinin birhissəsi idi, sadəcə “internasionalizm” və “qardaşcasına yardım”şüarları ilə ört-basdır olunmuşdu.
SSRİ-də Azərbaycandakı sənayeləşmə təcrübəsi isə göstərir ki,komandalı iqtisadiyyat şəraitində aparılan mobilizasiya dayanıqlıinkişaf yox, daha çox dağıntılar qoyub gedirdi. Sümqayıt bunun ənbariz nümunəsi idi. 1960–1980-ci illərdə şəhər SSRİ-nin ən irisənaye mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi: burada 40-dan artıq kimyavə metallurgiya müəssisəsi fəaliyyət göstərirdi, alüminium, xlor,plastik, sintetik liflər, pestisidlər istehsal olunurdu. 1980-ciillərin sonlarında aparılan araşdırmalara görə, Sümqayıtdaatmosferə atılan tullantıların həcmi sanitar normaları 10–15 dəfə,bəzi ərazilərdə isə 20 dəfə aşırdı. Torpaq və suda ağır metallarınyüksək konsentrasiyası şəhəri ekoloji fəlakət simvoluna çevirmişdi:1989-cu ildə Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı buradakı onkolojixəstəliklərin səviyyəsini SSRİ üzrə ən yüksək göstəricilərdən birikimi qeydə almışdı.
Eyni vəziyyət Abşeronda da müşahidə olunurdu. XIX əsrdən işlənənneft yataqları sovet dövründə hər hansı ekoloji tədbir görülmədənkütləvi istismara məruz qaldı. Qosplanın arxivlərində qeyd olunurki, 1970-ci illərə gəldikdə artıq Bakı ətrafı və Salyanistiqamətindəki Xəzər sahil zolağının böyük hissəsi tamamilədeqradasiyaya uğramışdı - neft və neft məhsulları qrunt sularınasızır, flora və faunanı məhv edirdi. SSRİ Elmlər AkademiyasınınOkeanologiya İnstitutunun 1983-cü il hesabatında qeyd edilirdi ki,Abşeron ətrafında Xəzər dənizində karbohidrogenlərin miqdarı icazəverilən normadan 5–7 dəfə çoxdur.
Yataqların tükənməsi də sovet modelinin mahiyyətini əksetdirirdi. Müasir rasional təbii sərvətlərdən istifadəprinsiplərindən fərqli olaraq, SSRİ “resursların maksimumsıxılması” məntiqi ilə hərəkət edirdi. 1950–1970-ci illərdəAzərbaycanda hasilat o qədər sürətlə gedirdi ki, bir çox köhnəyataqlar 1980-ci illərin əvvəlində faktiki olaraq öz potensialınıitirmişdi. SSRİ Neft Sənayesi Nazirliyinin məlumatına görə, 1985-ciilə qədər Azərbaycanda hasilat 1965-ci illə müqayisədə üçdəbirazalmışdı, halbuki Sibir və Qərbi Sibirdə yeni layihələrə böyükmaliyyə yatırılırdı. Deməli, Azərbaycan uzunmüddətli bərpa vəmodernizasiya strategiyası olmadan sadəcə resurs meydançası kimiistifadə olunurdu.
Sovet təhlükəsizlik sistemi, tez-tez nostalji xatirələrdətərənnüm olunan bu konstruksiya, əslində işğalın və məcburiinteqrasiyanın məhsulu idi. Müstəqillik ləğv edildikdən sonraMoskva yeni imperiya sistemi çərçivəsində guya “təhlükəsizlik”təqdim edirdi. Klassik sxem belə idi: əvvəlcə suverenliyi dağıtmaq,hakimiyyət institutlarını ləğv etmək, sonra isə həmin dağıntılarüzərində “müdafiə mexanizmi” qurmaq. Bənzər analogiyalarAvstriya-Macarıstan monarxiyasının Xorvatiyadakı siyasətində və yaBritaniya Hindistanında aydın görünür: əvvəl zorakı tabeçilik,sonra isə “qoruyucu funksiyaların” nümayişi.
Amma SSRİ-nin ən təhlükəli mirası milli siyasət idi. Sərhədlərinözbaşına dəyişdirilməsi, süni muxtariyyət və anklavlarınyaradılması - bu, klassik “parçala və hökm sür” strategiyası idi.1923-cü ildə Azərbaycan SSR tərkibində Qarabağ Muxtar Vilayətiyaradıldı. Bu qərara qarşı azərbaycanlı partiya və ictimai xadimləretiraz edirdi: RKP(b) MK arxivlərində saxlanılan məktublarındaNəriman Nərimanov belə bir addımın gələcək üçün “minalanmış meydan”yaradacağını xəbərdarlıq edirdi. Amma mərkəzin siyasəti üstüngəldi: muxtariyyət yuxarıdan zorla qəbul etdirildi, sərhədlər isəelə çəkildi ki, erməni əhalisi “imtiyazlı azlıq” statusunda olsunvə birbaşa Moskvaya bağlı qalsın.
Tarix bu narahatlıqları təsdiqlədi. 1980-ci illərin sonunda məhzhəmin quruluş münaqişənin katalizatoruna çevrildi. Sovet dövründəqoyulan “milli muxtariyyət” ideyası separatizmin və müharibəninalətinə çevrildi. Faktiki olaraq, SSRİ-nin Cənubi Qafqazdakı millisiyasəti inteqrasiya mexanizmi deyil, gələcək destabilizasiyanınplanlaşdırılmış vasitəsi idi.
Sovet hakimiyyəti həm də tarixi elmi sərt nəzarət altındasaxlayırdı. “Doğru” marksist-leninçi xətdən kənara çıxan hər birmövqe cəzalandırılırdı. 1930-cu illərin Azərbaycan tarixidərsliklərində Azərbaycan Demokratik Respublikası (1918–1920)haqqında bütün mövzular çıxarılmış, dövlətçilik tarixi yalnız “rusxalqı ilə dostluq” kontekstində təqdim olunmuşdu.
Bütün bu proseslər sosial deformasiyaya gətirib çıxardı.Azərbaycan kənd təsərrüfatı əhalisinin yüksək səviyyəsini qoruyubsaxlayırdı: 1959-cu il siyahıyaalmasına görə, əhalinin 60 faizdənçoxu kəndlərdə yaşayırdı. Eyni zamanda, Azərbaycan SSR-də yaşayışsəviyyəsi ittifaq standartlarından xeyli geri qalırdı. Məsələn,1958-ci il statistikasına görə, Bakıda adambaşına düşən mənzilsahəsi 4,6 m² idi, Moskvada isə 6,9 m².
Sosial bərabərsizlik əməkhaqqı səviyyəsində də möhkəmlənirdi.Neftçilər nisbətən yüksək maaş alsalar da, qəzalı və köhnəlmişquyularda işləyirdilər. Digər sahələrdə maaşlar minimal idi, sosialimtiyazlara çıxış isə nomenklatura tərəfindən sərt şəkildətənzimlənirdi.
1960-cı illərin ortalarından Azərbaycan SSR tam şəkildə SSRİ-ninresurs periferiyasına çevrildi. Neft hasilatının əsas mərkəzi QərbiSibirə (Tümen, Surqut, Nijnevartovsk) köçürüldükdən sonraAzərbaycan özünün “SSRİ-nin neft ürəyi” rolunu itirdi. 1975-ci iləgəldikdə respublikanın ümumittifaq neft hasilatındakı payı cəmi 7,6faizə enmişdi, halbuki müharibədən əvvəl bu göstərici 70 faiziaşırdı.
Lakin respublikanın iqtisadiyyatı yenə də monoistiqamətli qaldı:sənaye istehsalının demək olar yarısı neft-kimya ilə bağlı idi,alternativ sahələr isə olduqca zəif inkişaf edirdi. SSRİQosplanının 1980-ci il məlumatına görə, Azərbaycan SSR sənayestrukturunda maşınqayırma və metal emalı cəmi 12,4 faiz təşkiledirdi. Halbuki sənayecə daha inkişaf etmiş ittifaqrespublikalarında bu göstərici 30 faizdən çox idi.
Diversifikasiya əvəzinə Azərbaycanın iqtisadiyyatı “neftvertikalına” daxil edilmişdi - qiymətlər, hasilat həcmləri,investisiyalar barədə əsas qərarlar Moskvada qəbul olunurdu.Respublika artıq “ikinci dərəcəli periferiyaya” çevrilirdi: xammalbölgəsi, amma əvvəlki kimi unikal yox, mərkəzdən asılı və SSRİ-nindigər neft rayonları ilə rəqabət aparan bir ərazi.
1960–1980-ci illərdə intensiv urbanizasiya müşahidə olunurdu:Bakının əhalisi 1959-cu ildə 1,1 milyondan 1989-cu ildə 1,8 milyonaçatmışdı. Amma bu urbanizasiya deformasiyalı idi. Yeni sənayerayonları yaradılmır, əhali artımı mənzil böhranı fonunda gedirdi.1980-ci ilin rəsmi məlumatına görə, Bakıda bir nəfərə düşən mənzilsahəsi cəmi 8,1 m² idi ki, bu da ittifaq respublikalarınınpaytaxtları arasında ən aşağı göstəricilərdən biri idi.
Moskvanın miqrasiya siyasəti də qüvvədə qalırdı. Bakı vəSumqayıt kimi böyük şəhərlərdə rusdilli əhalinin, xüsusilə mühəndisvə idarəçi kadrların mövqeyi güclənirdi. 1979-cu ilsiyahıyaalmasına görə, Bakıda ruslar 17 faiz təşkil edirdi,azərbaycanlıların idarəetmə strukturlarında təmsilçiliyi isə məhdudidi.
Bu sosial assimetriya nəticəsində azərbaycanlılar əsasənistehsalın aşağı pillələrində və kənd təsərrüfatında təmsilolunurdular, sənaye və elm sahələrinin açar mövqeləri isə“göndərilmiş kadrların” əlində idi.
Azərbaycan Demokratik Respublikasının tarixi epizod yox, təməlidi. Moskvanın onu xalqın yaddaşından silmək, “iki illik səhv” kimitəqdim etmək cəhdi imperiya praktikasının davamı idi - müstəmləkəçixalqın şüurundan müstəqil dövlətçilik ideyasını məhv etməyəçalışırdı. Amma paradoks bundadır ki, imperiya nə qədər güclüşəkildə yaddaşı basdırmaq istədikcə, o, bir o qədər davamlıolurdu.
Prezident İlham Əliyevin bəyanatı məhz o nöqtə oldu ki, tarixihəqiqət onilliklərin yalan və susdurma divarını yarıb keçdi. Rustəbliğatının əsəbi, aqressiv, isterik reaksiyası isə yalnız birhəqiqəti təsdiqlədi: çoxdan sağalmaz yara yenidən açıldı və onu“Qırmızı ordunun azadlıq missiyası” barədə miflərlə sağaltmaqmümkün deyil.
Azərbaycan özünə yalnız torpaqları deyil, həm də tarixiniqaytarır. O, öz narrativinə sahib olmaq hüququnu, 28 may 1918-ciildə başlanan dövlətçilik xəttinin davamı olduğunu xatırlamaqhaqqını qaytarır. Elə buna görə də bu gün ADR haqqında danışmaqarxeologiya yox, siyasətdir. Bu, Qafqaz xalqlarının keçmişini vəgələcəyini hələ də diktə etməyə çalışan imperiya təfəkkürünə meydanoxumaqdır.
Məsələ ondadır ki, Azərbaycan artıq sübut edib: nə işğal, nəyalan, nə də təbliğat maşını həqiqəti silə bilməz. Azərbaycanındövlətçiliyi nə hədiyyədir, nə də təsadüf. Bu, zamanla, mübarizə vəqanla təsdiqlənmiş tarixi qanunauyğunluqdur.
Və hər dəfə ADR barədə həqiqət səslənəndə, müstəqil Azərbaycanınhəmişə və hər zaman imperiya üçün əsas təhlükə olduğunu göstərənköhnə imperiya konstruksiyasının daha bir sütunu uçur.
