ain.az, Milli.az portalından verilən məlumatlara əsaslanaraq xəbər verir.
İsrailin beynəlxalq təcridi günü-gündən dərinləşir. Söhbət təkcə siyasi bəyanatlardan yox, həm də hüquqi, ticarət, maliyyə və simvolik addımlardan gedir. Amma hələ ki, "Cənubi Afrika anı" - yəni sanksiya və ictimai təzyiqin sistemli və hərtərəfli müstəviyə keçdiyi mərhələ - tam baş verməyib. İsrailin əsas dayağı ABŞ prezidenti Tramp administrasiyasının dəstəyi, BMT Təhlükəsizlik Şurasında ABŞ-ın vetosu və İsrail iqtisadiyyatının quruluşudur: xidmət və texnologiyaların üstünlüyü, enerji resurslarının ixracında isə məhdud pay. Bununla belə, Avropa və Latın Amerikasında ardıcıl "təzyiq zəncirləri" formalaşıb, Fars körfəzində isə Qətərdə HƏMAS liderlərinə qarşı zərbədən sonra təhlükəsizlik məsələsi artıq sırf diplomatiya çərçivəsindən çıxıb. Bu, hələ 1980-ci illərin "aparteid karantini" deyil, amma artıq pərakəndə demarşların toplusundan çox-çox irəlidədir.
Milli.Az "Baku Network"da dərc olunmuş məqaləni təqdim edir:
Fələstinin tanınması və İsrailin təcridinin yeni xəritəsi
Son günlər vəziyyət kəskin dəyişdi. 21-22 sentyabr 2025-ci ildə Britaniya, Avstraliya və Kanada rəsmi şəkildə Fələstin dövlətini tanıdılar. Fransa da 22 sentyabrda bu addımı atacağını elan etdi. İlk dəfədir ki, "Böyük yeddilik" ölkələrindən bir neçəsi eyni anda bu qərara gəlib, illərlə toxunulmaz sayılan tabu konsensusunu pozur.
BMT Baş Assambleyası həftəsində qəbul olunmuş "Nyu-York deklarasiyası" isə prosesi daha da leqallaşdırdı: atəşkəsin dərhal və davamlı şəkildə təmin edilməsi, girovların azad olunması və iki dövlətli həllə doğru addım. Bu dalğa diplomatiyada yeni bir xətti rəsmiləşdirir: "sülh yalnız Fələstin dövlətinin qaçılmazlığı üzərindən mümkündür". Fransa XİN-in sənədləri və BMT materialları bunu faktiki çərçivəyə salır.
Eyni vaxtda İsraillə münasibətləri kəsən və ya faktiki donduran ölkələrin sayı artır. Latın Amerikasında Kolumbiya 2024-cü ilin mayında diplomatik münasibətləri rəsmən dayandırdı, Boliviya isə hələ 2023-də bağları qopardı. Çili ardıcıl olaraq əlaqələri azaldır, hərbi attaşeləri geri çağırır, işğal olunmuş ərazilərdə istehsal olunan məhsulların idxalını qadağan etməyi gündəmə gətirir.
Hüquqi təzyiq: Haaqa məhkəmələrindən milli məhkəmələrə qədər
İsrailə qarşı hüquqi təcrid iki xətt üzrə formalaşıb. Birincisi, Beynəlxalq Cinayət Məhkəməsi. 17 sentyabr 2025-ci ildə məhkəmənin ilkin instansiya palatası Benyamin Netanyahunun və Yoav Qalantın həbsinə order verdi. Onlar hərbi cinayətlərdə və insanlığa qarşı cinayətlərdə ittiham olunur. Bu qərar İsrail liderlərinin 124 ölkəyə təhlükəsiz səfər imkanlarını kəskin daraldır.
İkincisi, BMT Beynəlxalq Məhkəməsi. Cənubi Afrika - İsrail işi çərçivəsində artıq iki ilə yaxındır müvəqqəti tədbirlər görülür: humanitar yardımın təmin edilməsi, genosid riskini daşıyan hərəkətlərin dayandırılması tələbi. Bunlar cinayət işi deyil, amma beynəlxalq hüquqi məkanın təməlini qoyur və milli qadağalar üçün baza rolunu oynayır.
Üçüncüsü, milli məhkəmələr. Məsələn, Niderland: 2024-cü ilin fevralında Haaqa Apellyasiya Məhkəməsi hökuməti F-35 üçün komponentlərin ixracını dayandırmağa məcbur etdi, "açıq risk"i əsas gətirərək. 2024-cü ilin noyabrında Ali Məhkəmənin baş prokuroru da bu mövqeni dəstəklədi. Britaniyada isə 2025-ci ilin iyununda Ali Məhkəmə əksinə qərar verib, amma özü fakt - hüquqi arenada bölünmənin başlanmasıdır.
ABŞ siyasəti ayrıca qatdır. Tramp administrasiyası 2025-ci ilin yanvarında Baydenin qərarını ləğv etdi, yəni İordan çayının Qərb sahilindəki məskunlaşanların zorakılığına görə tətbiq olunmuş sanksiyaları. İyun ayında isə ABŞ dörd BXM hakiminə qarşı sanksiya tətbiq etdi. Bu, həm İsrail liderləri üçün hüquqi riskləri azaldır, həm də beynəlxalq universal yurisdiksiyanın effektivliyini zəiflədir.
Fars körfəzi: Dohadakı hücumdan sonra "normallaşma" artıq təhlükəsizlik məsələsinə çevrilir
2025-ci il sentyabrın 9-da Dohada baş verən və nəticəsində HƏMAS rəhbərlərinin öldürüldüyü hücum diplomatik zəlzələ effekti yaratdı. Ortaq vasitəçilik meydanı sayılan Qətərin birbaşa hədəfə çevrilməsi bölgədə vəziyyəti kəskinləşdirdi. Fars körfəzi Ərəb Dövlətləri Əməkdaşlıq Şurasının üzvləri təcili şəkildə addımlarını uzlaşdırmağa məcbur oldular. ABŞ və Qətər eyni vaxtda yeni müdafiə sazişini elan etdilər. Səudiyyə Ərəbistanı isə açıq şəkildə xəbərdarlıq etdi: İordan çayının Qərb sahilində birtərəfli anneksiya addımları hər hansı "normallaşma" ssenarisini birdəfəlik məhv edəcək. Bu nə tam qopmadır, nə də "hər şey əvvəlki kimi" vəziyyəti.
Bunun fonunda BƏƏ rəsmi şəkildə məskunlaşanların zorakılıqlarından və İsrail hökumətinin sərt qərarlarından uzaqlaşaraq göstərir ki, "Abraham razılaşmaları" İsrailə çek boşluğu vermir. Beləcə, 2020-2022-ci illərin "imkan pəncərəsi" indi sırf praqmatik mübadilə - energetika və logistika üzərindən dar çərçivəyə sıxışıb, amma artıq siyasi dividendlərsiz.
İdman və mədəniyyət: simvolik təzyiq yenidən böyük siyasətə qayıdır
2023-də çatışmayan element indi açıq-aşkar görünür: simvolik təzyiq. İspaniyanın idman naziri israilli komandaların faktiki şəkildə yarışlardan kənarlaşdırılmasına çağırdı, UEFA-da isə 2028 Avropa çempionatının ev sahibliyi ilə bağlı müzakirələr qızışdı. Əgər İsrail namizədlər siyahısında qalsa, turnirin ev sahibinin dəyişdirilməsi məsələsi gündəmə gələ bilər. UEFA səsvermələri göstərir: "Cənubi Afrika presedenti" uydurma yox, beynəlxalq reputasiya məntiqinin geri dönüşüdür. Buna əlavə olaraq kino və musiqi sənayesində boykot kampaniyaları güclənir. Bəli, bəzən məhkəmələr "akademik boykotları" əngəlləyir, bəli, bütün təşəbbüslər keçmir. Amma trend artıq özünü göstərir.
Energetika və real asılılıqlar: niyə "neft yoxluğu" önəmlidir
1980-ci illərin Cənubi Afrikasından fərqli olaraq İsrail böyük neft və qaz ixracatçısı deyil, özünün LNG gücləri yoxdur. Onun əsas enerji aktivləri Şərqi Aralıq dənizi qaz layihələridir. Buradan axınlar əsasən İordaniya və Misirə gedir, Avropaya birbaşa yönəlmir. 2024-2025-ci illərdə İordaniya və Misirə qaz ixracı təxminən 13,2 mlrd kubmetrə çatıb (+13%). 2025-ci ilin avqustunda isə "Leviathan" konsorsiumu Misirlə 35 mlrd dollarlıq rekord müqavilə imzaladı və Nitsana üzərindən yeni kəmər layihəsini elan etdi. Deməli, Avropanın ən sərt tarif addımları belə enerji təhlükəsizliyini təhdid etmir. Brüssel siyasi baxımdan bağlıdır, amma energetikada əli azaddır.
Avropa İttifaqının ümumi ticarətində İsrailin payı cəmi 0,8%-dir. Amma Aİ İsrailin ən iri tərəfdaşıdır. Ona görə də ticarət üstünlüklərinin dayandırılması İsrailin yüksək texnologiya və sənaye ixracına ağır zərbədir, Avropanın enerji təhlükəsizliyinə isə toxunmur.
Müharibə iqtisadiyyatı: borc dinamikası, reytinqlər və özəl sektor
Müharibənin maliyyə qiyməti yüz milyardlarla şekellə ölçülür. İsrail Bankı və Maliyyə Nazirliyinin hesablamalarına görə, artıq 2024-cü ilin ortalarınadək xərclər 250-300 mlrd şekel həcmindədir. 2024-də büdcə kəsiri 6,9% ÜDM, dövlət borcu isə təxminən 69% ÜDM olub. S&P reytinq agentliyi hələ də "mənfi" proqnozu saxlayır, uzunmüddətli münaqişə risklərinə işarə edir. Bununla belə, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı 2025 üçün 3,3-3,5% artım proqnozlaşdırır, amma qeyri-müəyyənliyin "son dərəcə yüksək" olduğunu vurğulayır. Bu, İsrailin "yeni iqtisadiyyatı" üçün kapitalın bahalaşması, qlobal fondların ehtiyatlı davranması və "komplayens endirimi"nin dərinləşməsi deməkdir.
"Cənubi Afrika anı": oxşarlıqlar və fərqlər
Apartheid təcrübəsi təkcə mənəvi-siyasi mobilizasiya deyildi. BMT-nin 418 saylı qətnaməsi (1977) Cənubi Afrikaya silah embarqosu tətbiq etmişdi; ABŞ 1986-cı ildə "Anti-apartheid" qanunu qəbul etmişdi; Britaniya Birliyi ölkələri və Olimpiya hərəkatı sərt idman boykotu ilə çıxış etmişdilər. Bütün bunlar universal institutlar üzərindən koordinasiya olunurdu. İndi isə belə arxitektura yoxdur: BMT Təhlükəsizlik Şurası ABŞ vetosu ilə bloklanıb. Təzyiq indi "aşağıdan-yuxarıya" gedir - Avrokomissiyadan, milli məhkəmələrdən, fondlardan, liman fəhlələri həmkarlar ittifaqlarından və idman federasiyalarından. Miqyas kiçikdir, amma əhatə daha genişdir, çünki XXI əsrin hüquqi və maliyyə mexanizmləri işə qoşulub.
1970-80-ci illərdə Cənubi Afrikanı ən çox boğan məhz mədəni və idman boykotları idi. Neft yox, hətta qızıl da yox, məhz regbi oynamamaq, Olimpiadalarda çıxış edə bilməmək və beynəlxalq qastrolları qəbul etməmək ölkəni təcrid simvoluna çevirdi. İsrail indi həmin tendensiyanı hiss etməyə başlayır.
"Avroviziya" test kimi
İsrail üçün "Avroviziya" sadəcə şou yox, Avropa ailəsinə qəbulun rəmzidir. 1973-dən bəri dörd dəfə qalib gələn İsrail hər dəfə bunu siyasi tanınma kimi qavrayıb. İndi isə bu rəmz də təhlükədədir: İrlandiya, İspaniya, Niderland və Sloveniya artıq 2026 yarışmasında İsrail iştirak edərsə, geri çəkiləcəklərini bəyan ediblər. Qəti qərar dekabrda veriləcək, amma faktın özü göstərir ki, mədəni təcrid artıq reallığa çevrilə bilər.
Hollivud və kino sənayesində boykot
ABŞ-da, qlobal mədəniyyətin mərkəzində bir həftəyə 4000-dən çox imza toplanıb: İsrail prodüser şirkətləri, festivalları və telekanallarının boykotuna çağırış edilib. İmzalar arasında Emma Stoun, Xavyer Bardem kimi ulduzlar və "Oskar" laureatları var. İsrail tərəfinin reaksiyası gözlənilən oldu: Kino və Televiziya Prodüserləri Assosiasiyasının baş direktoru Cvika Qotlib bunu "səs verən yaradıcıları hədəfə almaq" adlandırdı. Amma ictimai rəyin təsiri danılmazdır: burada söhbət kassadan yox, İsrailin qlobal mədəni legitimliyindən gedir.
İdman: veloyarışlardan şahmata qədər
İdmanda təzyiq çoxşaxəlidir. "Vuelta de España" veloyarışında Israel-Premier Tech komandasının iştirakı etirazlarla nəticələndi, mərhələ yarımçıq dayandırıldı, mükafatlandırma ləğv olundu. İspaniya Baş naziri Pedro Sançes etirazları "fərəh səbəbi" adlandırdı, müxalifət isə bunu "beynəlxalq qalmaqal" kimi təqdim etdi. Şahmatda isə vəziyyət daha sərt oldu: İspaniyadakı turnirdə yeddi israilli şahmatçı milli bayraq altında çıxış edə bilməyəcəkləri bildiriləndən sonra iştirakdan imtina etdilər. Bu artıq federasiya qərarı deyil, birbaşa yarış zallarından gələn təzyiqdir.
Avropa liderləri və daxili təzyiq
Avropa İttifaqının daxilində də ab-hava dəyişir. 10 sentyabrda illik çıxışında Avrokomissiya prezidenti Ursula fon der Lyayen dedi: Qəzzadakı hadisələr "bütün dünyanı sarsıtdı". Elə ertəsi gün 314 keçmiş diplomat və məmur açıq məktubla çıxış edərək fon der Lyayeni və yeni xarici siyasət rəhbəri Kaja Kallası çağırdı: İsraillə Assosiasiya Sazişi tam dayandırılsın. Bu, küçə fəallarının bəyanatı yox, Avropa elitasının mesajıdır. On illərlə Aİ diplomatiyasını quran adamlar "tam boşanma" tələb edirsə, bu artıq institusional səviyyədə ciddi siqnaldır.
İsrailin ritorikası və cavab addımları
İsrail reaksiyanı sərt verir, tez-tez ittiham dilinə keçir. Baş nazir Benyamin Netanyahu Pedro Sançesin açıqlamalarını "genosid təhdidi" adlandırdı. XİN rəhbəri Gideon Saar isə Avropanı "antisemit dəliliyi"ndə suçladı. Problem ondadır ki, belə ritorika İsrailin obrazını daha da zədələyir: tənqidi diplomatiya yox, düşmənçilik kimi qəbul edən ölkə imici formalaşır. Bu isə apartheid dövründə Cənubi Afrikanın ritorikasını xatırladır: 1970-ci illərdə Pretoriya da sanksiyaları "ağ azlığa qarşı irqçilik" adlandırırdı və nəticədə beynəlxalq təcrid daha da güclənirdi.
"Diplomatik sunami" yeni reallıq kimi
Bu gün baş verənləri həm İsrail, həm də dünya mediası artıq "diplomatik sunami" adlandırır. Ənənəvi diplomatik böhranlardan fərqli olaraq kulis söhbətləri ilə yumuşaldılası situasiya deyil, toplanma effekti yaradan prosesdir: ayrı-ayrı ölkələrin sanksiyaları (Belçika, İspaniya) tendensiyaya çevrilir; Avrokomissiyanın təşəbbüsləri gələcək qərarlar üçün institusional dayağa dönür; mədəni və idman boykotları İsrailin simvolik kapitalına zərbə vurur; BXM və BM Beynəlxalq Məhkəməsinin hüquqi təzyiqi manevr imkanlarını daraldır. Məhz bu faktorların sintezi Cənubi Afrika analoqunu yada salır: tək bir akt yox, ölkəni beynəlxalq ictimaiyyətdən tədricən ayıran "qərarlar şəbəkəsi".
İsrailli diplomatların səsləri: narahatlıqla skeptisizm arasında
Əlamətdar məqam ondan ibarətdir ki, getdikcə daha çox keçmiş yüksəkçinli İsrail diplomatları narahatlıqlarını açıq dilə gətirirlər. 2017-2021-ci illərdə Almaniyadakı səfirliyə rəhbərlik etmiş Ceremi İssaçaroff etiraf edir: İsrailin beynəlxalq nüfuzu bu gün "heç vaxt olmadığı qədər sarsılıb". O, eyni zamanda ehtiyatla əlavə edir ki, beynəlxalq təzyiqin bir çox addımları "təəssüf doğurur", çünki konkret hökumətin siyasətinə deyil, bütün xalqa qarşı hücum kimi qavranılır.
Onun fikrincə, Fələstinin dövlət kimi tanınması əks-effekt verə bilər: bu, Bezalel Smotriç və İtamar Ben-Qvir kimi fiqurların arqumentlərini gücləndirir, sağ elektorata "dünya onsuz da İsrailə qarşıdır" mesajını təlqin edir və beləliklə Qərb sahilinin anneksiyası "yeganə düzgün cavabdır" tezisini möhkəmləndirir. Bu məntiqi ultrasağ qüvvələr uzun müddətdir işlədir: beynəlxalq təzyiq kompromis üçün stimul yox, öz ritorikalarının təsdiqi kimi təqdim olunur.
Bununla belə, İssaçaroff diplomatik təcridi geri dönməz saymır: "Biz 1980-ci illərin sonundakı Cənubi Afrika situasiyasında deyilik, amma astanasındayıq". Demək, aparteid analoqu artıq İsrailin daxili siyasi diskussiyasının bir parçasına çevrilib; bir neçə il əvvəl bunu təsəvvür etmək çətin idi.
"Təzyiq" arqumentləri: İlan Baruxun mövqeyi
Post-aparteid dövründə İsrailin Cənubi Afrikadakı keçmiş səfiri İlan Barux 2011-ci ildə diplomatik xidmətdən istefa verərkən bunu belə əsaslandırmışdı: "Artıq fələstin torpaqlarının işğalını müdafiə edə bilmirəm". Bu gün o, Cənubi Afrika təcrübəsinə birbaşa paralellər aparır: "Məhz belə Cənubi Afrikanı diz çökdürdülər".
Barux sanksiyaları zəruri və haqlı sayır, avropalıların atacağı bütün addımları - vizə məhdudiyyətlərindən tutmuş mədəni boykotlara qədər - alqışlayır. Onun baxışında İsrailə təzyiq ölkəni "millətlər ailəsinə geri qaytarmağın" alətidir. Baruxa görə, daxili siyasi balansı dəyişəcək yeganə mexanizm məhz xarici "məcburedici diplomatiya"dır: çünki ultra-sağ düşərgə qorxu və münaqişə mobilləşməsi hesabına üstünlüyünü saxlayır.
Bu mövqe İsrailin ekspert-diplomatik camiəsində yarılmanı açıq göstərir: bir qisim beynəlxalq təzyiqi milli birliyə təhdid kimi görür, digər qisim isə hazırkı hökumətin təcridçi və hərbçi məntiqindən qurtuluş yolu hesab edir.
Skeptiklərin arqumentləri: "istisna, qayda yox"
Skeptisizm də az deyil. Sülh danışıqlarının keçmiş israilli iştirakçısı Daniel Levi xatırladır ki, hələlik İspaniya və Belçika daha çox istisnadır, nəinki Aİ-nin ümumi xətti. İsraillə Assosiasiya Sazişini dayandırmaq və ya İsraili Aİ-nin "Horizon" elm və innovasiya proqramından çıxarmaq üçün yekdillik lazımdır. Almaniya, İtaliya, Macarıstan və daha bir neçə ölkə geosiyasi nəticələrdən və öz maraqlarına dəymə ehtimalından ehtiyatlanaraq sərt tədbirləri ardıcıl şəkildə bloklayır.
Bu arqument indiki situasiyanın aparteidli Cənubi Afrikadan əsas fərqini göstərir: 1980-ci illərdə Pretoriyaya qarşı konsensus demək olar, ümumi idi. İsrail məsələsində isə Qərbin öz daxilində bölünmə açıq görünür. Üstəlik, ABŞ faktoru var: ABŞ prezidenti Tramp administrasiyası təkcə müdafiəçi yox, İsrailə qarşı beynəlxalq sanksiyaların aktiv rəqibidir. Bu da təcridi tam formalaşmağa qoymur.
ABŞ dəstəyi strateji qalxan kimi
Əsas məqamı unutmaq olmaz: Vaşinqtonun mövqeyi. Yeni dövlət katibi Marko Rubio İsrailə səfəri zamanı açıq dedi ki, ABŞ-la İsrail arasındakı münasibətlər "güclü olaraq qalır". Bu, həm Avropaya, həm beynəlxalq institutlara siqnaldır: ABŞ-ın razılığı olmadan BMT Təhlükəsizlik Şurasında məcburedici sanksiyaların qəbulu mümkünsüzdür.
Bundan da artığı var: Tramp təkcə Bayden dövrünün məhdudiyyətlərini aradan qaldırmır, həm də beynəlxalq ədalət mühakiməsi sistemini hədəfə alaraq BXM hakimlərinə qarşı sanksiyalar tətbiq edir. İsrail üçün bu, strateji "çətir"dir: təzyiqi idarəetməyə, "cənubi afrika ssenarisi"nə tam çevrilməsinə imkan verməməyə xidmət edir.
"Qayıdışsız nöqtə" ilə "imkan pəncərəsi" arasında
Beləliklə, İsrailin diplomatik təcridi hələ də aralıq fazadadır. Bir tərəfdən, ayrı-ayrı Aİ ölkələrinin sanksiyaları, mədəni və idman boykotları, BXM və BM Beynəlxalq Məhkəməsinin qərarları, həmçinin suveren fondların və biznesin təzyiqi davamlı trend yaradır. Digər tərəfdən, ABŞ və bir sıra böyük Avropa oyunçuları bu trendin məcburi rejimə çevrilməsini əngəlləyir. Nəticədə İsrail balans üzərindədir: "Cənubi Afrika anı" hələ yetişməyib, amma zəmini artıq qoyulub. Daniel Levi bunu belə ifadə edir: Netanyahu "özünü az qala tam tükədib", amma ölkə hələ "sonadək getməyib". Bu təsvir dəqiqdir: diplomatik sunami İsrailin üzərini alıb, amma hələ strateji dayaqları dağıtmayıb.
Cəmi iki ilə yaxın davam edən Qəzza müharibəsi ərzində İsrailə eyni vaxtda üç konturdan təzyiq göstərilib - hüquqi, diplomatik-iqtisadi və ictimai-mədəni. Bu konturların sintezi doğrudan da Cənubi Afrikaya qarşı sonrakı təzyiq dinamikasını xatırladır. Amma mühüm fərqlər var və hələ ki, vəziyyəti "tam təcrid" həddindən aşağıda saxlayır. Burada əsas məsələ: qırmızı xətt haradadır, hansı faktorlar artıq kritik həddi keçib, hansılar isə sistemi əks istiqamətə dartır.
Hüquqi proseslər - Təl-Əviv üçün ən ağrılı məqam
İsrailin ən həssas və ən az idarə olunan zəif nöqtəsi hüquqi proseslərdir. BXM-in Netanyahu və Yoav Qalant barəsində verdiyi həbs orderləri qüvvədə qalır: iyulda ilkin instansiya palatası İsrailin orderlərin geri götürülməsi barədə müraciətini rədd etdi və fələstin dosyesi üzrə istintaqı dayandırmadı. Bu, yüksəkçinli məmurlar üçün təhlükəsiz səfər coğrafiyasını daraldır və orderləri icra etməyə hazır olan dövlətlərdə daimi hüquqi risk rejimi yaradır. Paralel olaraq ABŞ Məhkəmə hakimləri və əməkdaşlarına qarşı sanksiyalar tətbiq edib - məhkəməni siyasi cəhətdən sıxışdırmaq aləti kimi. Amma bu, üçüncü ölkələrdə BXM-in fəaliyyətinin nəticələrini aradan qaldırmır. "Münaqişənin hüquqiləşməsi" baxımından bu, artıq geri dönməz dəyişiklikdir: "siyasətdən" "hüquqa" keçid, hər yeni epizod isə hesabatlılıq presumpsiyasını gücləndirir.
Humanitar fakt bazası - sanksiya konsensusunun dayağı
Avqust-sentyabr 2025-də BMT strukturlarının qiymətləndirmələri daha da sərtləşdi. OCHA xətti ilə Qəzzadakı ümumi itkilər rəsmən yeniləndi, IPC xətti ilə isə ilk dəfə olaraq Qəzzanın bir bölgəsində "Faza 5" - yəni aclıq təsdiqləndi, onun cənuba yayılması proqnozlaşdırıldı. Məhz bu "doğrulanmış faktlar" - qurbanların sayı, aclıq və qida çatışmazlığı xəritələri, dağıntılar barədə hesabat - siyasətçilərin, mərkəzi bankların və məhkəmələrin İsrailə qarşı cavab tədbirlərinin proporsionallığını ölçərkən istinad etdiyi əsas bazadır. Bu faktlar olmasa, bəyanatlar ritorika kimi qalardı, indi isə normativ aktlara və ticarət rejimlərinə çevrilir.
Avropada diplomatik-iqtisadi kontur
Sentyabrın ortasında Brüsseldə gedişat dəyişdi. Avrokomissiya Assosiasiya Sazişi çərçivəsində tarif güzəştlərinin qismən dayandırılmasını təklif etdi. Bu, təxminən 5,8 mlrd avroluq İsrail ixracına təsir edəcək, ildə 227 mln avro əlavə rüsum deməkdir. Paket həm də İtamar Ben-Qvir və Bezalel Smotriç kimi nazirlərə, habelə radikal məskunlaşanlara qarşı şəxsi sanksiyalar təklif edir. Amma icra üçün üzv dövlətlərin səsi lazımdır və hələ konsensus yoxdur - əsasən Almaniya və Mərkəzi Avropa paytaxtlarının mövqeyinə görə. Bu isə sanki "hazırlıq həddi"dir: siyasi nüvə formalaşıb, amma Aİ Şurasında kritik kütlə hələ toplanmayıb.
Aİ ölkələrinin birtərəfli addımları
İspaniya öncül addım atdı: silah embarqosu, İsrailə silah daşıyan gəmilərin və təyyarələrin limanlara və hava məkanına buraxılmaması, qismən idxal məhdudiyyətləri, genosid və hərbi cinayətlərdə əli olan şəxslərə vizə rədd cavabı. Bu, artıq simvolik jest deyil: silah və yanacaq tranzitinin qadağanı logistikanı dəyişir, xərcləri və riskləri artırır. Cavabında İsrail kəskin ritorika ilə çıxış etdi və ispan nazirlərə qarşı giriş yasağı tətbiq etdi. Amma trend aydındır: sanksiyaların "milliləşdirilməsi" Aİ daxilində sürət qazanır.
Anqlosakson dünyasında siyasi dönüş
Bir günün içində Britaniya, Kanada və Avstraliya Fələstin dövlətini rəsmən tanıdı, BMT-də yüksək səviyyəli həftə ərəfəsində addımlarını uzlaşdırdılar. Paris də sentyabrda öz prosedurunu başa çatdıracağını öncədən elan etdi. Bu, "dövlət yaratmaq" deyil, amma diplomatik kapitalın bölgüsündə kəskin korrektədir. Tanınma hüquqi əməkdaşlıq, büdcə yardımı, təhlükəsizlik proqramları və müşahidə missiyalarına qapı açır. Nə qədər çox strateji dövlət tanımaya qoşularsa, bir o qədər çətin olacaq bu trendi Aİ və G7 daxilində bloklamaq.
İctimai-mədəni kontur - fon yox, faktor
Bu kontur artıq sadəcə fon deyil, müstəqil faktor rolunu oynayır. İri mədəni institutlar və idman yarışları təzyiqi konkret formaya - ləğv, boykot, təşkilati böhran - çevirə bildi. İspaniya dövlət yayımçısı "Avroviziya-2026"dan çıxmağı səsə qoydu, əgər İsrail iştirak etsə. Daha əvvəl Niderland, Sloveniya, İslandiya və İrlandiya eyni siqnalları vermişdilər. "Vuelta"nın final mərhələsi İsrail klubuna qarşı çoxminlik etirazlarla pozuldu, mükafatlandırma keçirilmədi. Şahmatda yeddi israilli idmançı bayraq altında çıxış edə bilməyəcəkləri xəbərdarlığından sonra İspaniya turnirini tərk etdi. Bunlar artıq imic məsələsi deyil, real hesablama riskidir: sponsorlar və federasiyalar yarışların pozulma ehtimalını, təhlükəsizlik xərclərini və reputasiya itkilərini nəzərə almağa başlayırlar.
Reaksiya və "təcrid dinamikası"nın yeni fazası
Doha zərbəsindən sonra Fars körfəzi ölkələrinin reaksiyası vəziyyəti kəskinləşdirdi. Qətərdə keçirilən sammitdə GCC ölkələri "ortaq müdafiə" dilindən istifadə etməyə başladılar. Əmirin açıq şəkildə "praktik addımlar" tələb etməsi göstərdi ki, artıq söhbət təkcə diplomatiyadan yox, hərbi-texniki sahədən də gedir. İndiki mərhələdə formullar hələ də ehtiyatlıdır, amma retorsiya kimi ortaq HHM/RƏM sistemlərinin müzakirəsi, əməkdaşlıq formatlarının yenidən nəzərdən keçirilməsi və ABŞ-ın təhlükəsizlik zəmanətlərinə dair dərin skeptisizm meydana çıxıb. Körfəzin İsrail iqtisadiyyatı və logistikasına bağlılığı Aİ ilə müqayisədə xeyli aşağıdır, amma uçuş/liman rejimlərinin sərtləşdirilməsi və ya "texniki" şəkildə Abrahim sazişlərinin dondurulması vəziyyəti tamamilə dəyişə bilər. Belə bir praktika yaranacağı halda, təzyiq dalğası kəskin güclənəcək.
ABŞ-ın əks-çəki siyasəti
ABŞ prezidenti Tramp administrasiyası İsrail üçün əsas dayağı qoruyub saxlayır. Dövlət katibi Marko Rubionun İsrail və Dohaya paralel səfəri zamanı verdiyi bəyanatlar Vaşinqtonun xəttini təsdiqlədi: "ittifaq dəyişməzdir". ABŞ eyni zamanda Qətərlə yeni müdafiə sazişini imzalayaraq kanalları açıq saxladı və Doha hücumunun ən zəhərli nəticələrini yumşaltmağa çalışdı. Amma prinsipial məqam dəyişməyib: ABŞ-ın strateji dayağı İsraildir. Bu "dayaq" Aİ və beynəlxalq platformalarda təzyiqin tam koordinasiyaya keçməsinə imkan vermir.
"Qayıdışsız nöqtə" və analoji modellər
Cənubi Afrikanın 1980-ci illərinin sonu təcrübəsi göstərir ki, tam izolyasiya dörd bağlı halqadan ibarət idi:
Hüquqi - sanksiyalar, viza rejimləri, həbs orderləri.
Ticarət-maliyyə - tariflər, kvotalar, kredit məhdudiyyətləri.
İnstitusional - Aİ/OECD proqramlarından və assosiasiyalardan çıxarılma.
Simvolik - mədəniyyət və idman boykotları.
İsrail üçün hazırda iki halqa artıq işləkdir: hüquqi (MUS və ICJ) və simvolik (mədəniyyət/idrman). Ticarət-maliyyə halqası "uçuş zolağındadır": Aİ Şurası Komissiyanın təklifini təsdiqləsə, 5,8 mlrd avroluq ixrac məhdudlaşdırılacaq. İnstitusional halqa isə hələ formalaşma mərhələsindədir. Bu səbəbdən İsrail "Cənubi Afrika ssenarisinin astanasındadır", amma hələ içində deyil.
Sistemi sərtləşdirəcək tetiklər
Növbəti aylar üçün dörd kritik tetik artıq görünür:
Aİ Şurasının Komissiya təklifini qəbul edib, Berlin və Roma kimi paytaxtların onu gücləndirməsi.
Fələstinin ardıcıl tanınması və onun müşayiətçisi kimi müşahidə missiyaları, fondlar, hüquqi əməkdaşlıq paketləri.
Mədəni və idman boykotlarının "default"a çevrilməsi: kütləvi imtinalar, turnirlərin ləğvi, Avroviziya və Olimpiya təsirlərinin bloklanması.
MUS orderləri üzrə ilk real həbslərin baş verməsi - Avropa yurisdiksiyasında belə bir hadisə geri dönüşsüz xətti aşdıra bilər.
Bütün bunların arxasında isə humanitar faktura - qurbanlar, aclıq və dağıntılar - dayanır və siyasətçilər üçün "zərurət əsaslandırması" rolunu oynayır.
Saxlayıcı faktorlar və "çərçivə"
İsrailin hələ tam təcriddən yayınmasına imkan verən üç əsas mexanizm var:
ABŞ-ın dəstəyi: Tramp administrasiyası İsrailə strateji sipərdir, Aİ-də transatlantik koordinasiya üçün "ankor" yoxdur.
Aİ-nin parçalanmışlığı: Almaniya, İtaliya və Mərkəzi Avropa dövlətləri sərt addımları bloklayır.
Zaliv ölkələrinin ehtiyatlılığı: maksimal diplomatik temperatur olsa da, hələ praktik retorsiyalar real addımlara çevrilməyib.
Bu mexanizmlər Netanyahunun hökumətinə "hərəkət çərçivəsi" yaradır.
Trendin dəyişmə şansı
Paradoks ondadır ki, Cənubi Afrika analoqu yalnız "təcrid"i yox, həm də "çıxış" yolunu göstərir. Orada dönüşü təmin edən dörd amil var idi: sistemli cinayətlərin dayandırılması, sürətli humanitar yumuşalmalar, inklüziv siyasi prosesə keçid və keçmişin qismən hüquqi emalı. İsrail üçün bu, praktik dildə belə görünərdi:
davamlı atəşkəs və çoxtərəfli monitorinq,
humanitar missiyalara tam giriş,
məskunlaşma və anneksiya təşəbbüslərinin rəsmi "dondurulması",
Fələstin tanınmasının təhlükəsizlik paketlərinə bağlı yol xəritəsinə salınması,
konkret epizodlar üzrə beynəlxalq instansiyalarla hüquqi əməkdaşlıq.
Belə konfiqurasiya Aİ-də sanksiya arqumentlərini zəiflədər, Vaşinqtona isə Avropa təşəbbüslərinin önünü bağlamaq üçün siyasi əsas verər.
İzolyasiya burulğanının kənarında
Əksinə, Təl-Əviv indiki kursunu daha da sərtləşdirsə - sıx şəhər məkanında humanitar dəhlizsiz hücumlar, İordan çayının qərb sahilində anneksiya hədələri, münaqişə teatrından kənarda sərt hərbi əməliyyatlar (Doha tipli zərbələr), Məhkəmənin orderlərini nümayişkaranə şəkildə qulaqardına vurmaq - bu, Aİ-də müzakirələrdən səsverməyə və icra mexanizmlərinə keçidi, ictimaiyyətdə isə punktual boykotlardan "yeni norma" kimi kütləvi istisna və imtinalara keçidi qaçılmaz sürətləndirəcək. Bu məntiqdə hər yeni həftə müharibə və aclıq iqtisadi konturun (ticarət, maliyyə, tədqiqat proqramları) artıq formalaşmış hüquqi və mədəni xətti tutub çatma ehtimalını artırır.
İsrail doğrudan da beynəlxalq təcrid burulğanının kənarına gəlib. Bunu həm hüquqi qərarlar, həm Fələstinin tanınma hallarının artması, həm də mədəni-idman boykotunun "materiallaşması" təsdiqləyir. Amma "Cənubi Afrika anı" hələ gəlməyib. Buna əsas səbəb ABŞ-ın "dayağı" və Aİ daxilində parçalanmadır. Sentyabr 2025-in sonuna olan konfiqurasiya hələ hökm deyil, yolayrıcıdır. Deeskalasiya pəncərəsi dar olsa da, texniki baxımdan aydındır: humanitar çıxışların təmin olunması, yoxlanıla bilən atəşkəs, əsas vasitəçilərin iştirakı ilə siyasi yol xəritəsi və minimal hüquqi əməkdaşlıq paketi. Əgər yaxın həftələrdə bu pəncərə istifadə olunmazsa, sistemi Cənubi Afrika ssenarisinə doğru aparacaq son "klik" məhz Avropa ticarət və institusional blokunda ola bilər: Komissiyanın təkliflərindən Şuranın hüquqi məcburedici qərarlarına keçid. Bundan sonra prosesi "saxlamaq" xeyli çətinləşəcək.
Faktların ritorikaya qalib gəlməsi
Ritorika vacibdir, amma həmişə faktlarla yenidən müəyyənləşdirilir. Sentyabrda siyasi qərarlar üçün "ekran" rolunu oynayan mənbələrə buna görə proqnostik göstəricilər kimi yanaşmaq lazımdır:
- Ursula fon der Lyayenin İttifaqın vəziyyəti ilə bağlı çıxışı ("Qəzzada baş verənlər dünyanın vicdanını sarsıtdı"),
- yüzlərlə keçmiş Avropa diplomatının açıq məktubları,
- London, Ottava və Kanberranın rəsmi Fələstini tanımaları,
- Komissiyanın tariflər və sanksiyalar layihəsi,
- BMT xətti ilə rəsmiləşdirilmiş qurbanlar və aclıq statistikası.
Birləşəndə bütün bu elementlər ya İsraili struktur təcrid rejiminə keçirəcək, ya da siyasi iradə olarsa, idarəolunan deeskalasiyaya şans verəcək.
Milli.Az
Hadisənin gedişatını izləmək üçün ain.az saytında ən son yeniliklərə baxın.
