Bakı. Trend:
Bu payız Vaşinqtonun Mərkəzi Asiyada yenidən liderlik iddiasınıirəli sürdüyü, lakin bunu fərqli formada - infrastrukturgeosiyasəti vasitəsilə etdiyi dövrə çevrildi. Əvvəllər diplomatikplatforma kimi qəbul edilən C5+1 (Qazaxıstan, Türkmənistan,Özbəkistan, Qırğızıstan, Tacikistan+ABŞ) formatı indi real təsiralətinə çevrilir, “beş üstəgəl bir” modeli isə tədricən “altıüstəgəl bir” sxeminə transformasiya olunur. Bu yeni modeldəAzərbaycan Mərkəzi Asiya ilə Qərb arasında birləşdirici halqayaçevrilir. ABŞ prosesləri kənardan müşahidə etmir, əksinə, öziqtisadi və strateji maraqlarını Bakı vasitəsilə proyeksiya edir,Azərbaycanı yeni Avrasiya məntiqinin toplanma nöqtəsinəçevirir.
Obama və ya Bayden dövrlərindən fərqli olaraq, ABŞ prezidentiDonald Trampın rəhbərlik etdiyi hazırkı administrasiya demokratiyavə insan haqları ilə bağlı abstrakt çağırışlardan imtina edərək,onları biznes, investisiya və resursların praqmatizmi ilə əvəzedib. Bu, korporativ və dövlət maraqlarının kəsişdiyi klassikAmerika xarici siyasətinə qayıdışdır. Mərkəzi Asiya artıq periferikzona deyil, strateji metallar, enerji və tranzit marşrutları iləAmerikanı təmin edə biləcək resurs-logistika mərkəzi kimi nəzərdənkeçirilir. Bu yeni konfiqurasiyada Azərbaycan sadəcə vasitəçideyil, infrastruktur, sabitlik və siyasi iradə sahibi bir mediatorkimi çıxış edir - Şərqlə Qərb arasında arteriya rolunu oynayanölkə.
Bu ilin sentyabrında start götürən Amerika ticarət missiyası budönüşün simvoluna çevrildi. ABŞ-nin iyirmi beş ən böyük şirkətininnümayəndələri Astana, Daşkənd və Bakını ziyarət etdilər. SiyahıdaApple, Boeing, Chevron, ExxonMobil, John Deere, Honeywell, GeneralElectric kimi nəhənglər yer alırdı. Bu korporasiyalar regiona bazarkimi deyil, istehsal-xammal zəncirinin bir hissəsi kimi baxır.Qazaxıstanda Wabtec lokomotivlərinin istehsalı layihəsi işəsalınıb, Özbəkistanda isə enerji, emal və texnologiya sahələrindədörd milyard dollarlıq müqavilələr imzalanıb. Schlumberger və BakerHughes SOCAR-la birgə proqramlar açır, Air Products isəÖzbəkistanın kimya və qazemalı müəssisələrinin modernləşdirilməsinəüç milyard dollar yatırır. Bakı üçün bu, aydın siqnaldır: Amerikaiqtisadiyyatı bölgəyə bəyanatlarla deyil, texnologiya, avadanlıq vəpulla qayıdır.
Vaşinqtonun Özbəkistana münasibətindəki dəyişiklik mühüm siyasigöstəriciyə çevrildi. Bir vaxtlar insan haqları və siyasiazadlıqlar baxımından “problematik” hesab edilən Daşkənd indi Tramptərəfindən islahat və biznes tərəfdaşı kimi açıq şəkildətəriflənir. Bunun arxasında sentiment yox, hesablanmış riyazisoyuqluq dayanır: ABŞ Özbəkistanı gücləndirərək Rusiya və Çinəqarşı əks çəki yaradır, eyni zamanda Əfqanıstan və Cənubi Asiyabazarlarına giriş əldə edir. 14 ədəd Boeing təyyarəsinin tədarüküüzrə imzalanan müqavilə, sadəcə aviasiya deyil, həm də siyasiloyalıq anlamı daşıyan simvolik addımdır.
Vaşinqton artıq gizlətmir: əsas məqsəd resurslar vəmarşrutlardır. Qazaxıstan 2024-cü ildə ABŞ-yə uran ixracını beşdəfə artıraraq 2600 tona çatdırıb. Gümüş, neft və ferrosaxmalarıntədarükü də artır. Bu, Amerikanın postsovet məkanında təsirinitədricən bərpa etdiyini göstərir. Lakin 1990-cı illərdən fərqliolaraq, indi ABŞ birbaşa deyil, regional vasitəçilər üzərindənhərəkət edir. Bu mənada Azərbaycan ideal platformadır: siyasisabit, infrastruktur baxımından hazır, enerji ilə təmin olunmuş vəcoğrafi baxımdan unikal.
Trampın strateji konsepsiyası risklərin diversifikasiyasınaəsaslanır. ABŞ Çin və Rusiyadan asılılığı azaltmaq, kritikminerallar və enerji resursları üçün alternativ mənbələr tapmaqistəyir. Mərkəzi Asiya bu mənzərədə yeni nadir torpaq metallarının,neftin və uranın mənbəyi olmaqla yanaşı, təhlükəsiz logistikayollarının da marşrutudur. Azərbaycan üçün bu prosesdə iştirakregionun mərkəzi qovşağı statusunu möhkəmləndirmək imkanıdır. Bakıartıq Cənub Qaz Dəhlizindən tutmuş Transxəzər təşəbbüsünə qədərmürəkkəb enerji və infrastruktur layihələrini uğurla həyatakeçirdiyini sübut edib. İndi bu xəritəyə yeni bir xətt əlavə olunur- Zəngəzur dəhlizi, amerikalıların terminologiyasında TRIPP - TrumpRoute for International Peace and Prosperity.
TRIPP, Çinin “Kəmər və Yol” layihəsinə geo-iqtisadi alternativkimi nəzərdə tutulur. O, Azərbaycan və Naxçıvan üzərindən XəzəriŞərqi Aralıq dənizi ilə birləşdirərək Mərkəzi Asiya ilə Avropaarasında ən qısa yük marşrutu olmalıdır. Vaşinqton ilkin mərhələüçün Ermənistana 145 milyon dollar ayırır, lakin əsas rol Bakıyaməxsusdur. Azərbaycan yalnız marşrutun şimal və cənub girişlərinənəzarət etmir, həm də paralel İran layihəsi - “Araz dəhlizi”ndəiştirak edir. Beləliklə, ölkə eyni anda üç gücün - ABŞ, İran vəTürkiyənin maraqları ilə ziddiyyətə girmədən iki strateji sxemdəiştirak üstünlüyünə malik olur.
Azərbaycanın cənubunda həyata keçirilən infrastruktur layihələriregionu yeni sənaye-nəqliyyat zonasına çevirir. 2026-cı ilinəvvəlində Araz üzərində ilk körpünün istifadəyə verilməsiplanlaşdırılır, Zəngilandan İran sərhədinə qədər uzanan dəmir yoluxətti isə yekun mərhələdədir.
Bu model ABŞ üçün də sərfəlidir. Vaşinqton üçün Azərbaycanıniştirakı Mərkəzi Asiyaya Moskva və Pekinlə açıq qarşıdurmayagirmədən sabit və neytral kanal əldə etmək üsuludur. Bakı həmAnkara, həm Tehran, həm Pekin, həm də Brüssel tərəfindən etibarlısayılır və ideologiya ixrac etmədən, funksional infrastrukturtəklif edən mediator rolunu oynaya bilir. Ağ Ev üçün bu, hərbibazalar və sanksiyalar olmadan, investisiya, nəqliyyat vətexnologiya vasitəsilə strateji xətt qurmaq imkanıdır.
Bununla yanaşı, bu rol Azərbaycandan incə balans tələb edir.Ölkə nə qədər çox Amerika təşəbbüslərinə qoşulursa, bir o qədər çoxMoskva və Tehranın diqqətini cəlb edir. Lakin məhz bu, Azərbaycanınxarici siyasət sənətidir - hər kəslə danışa bilmək bacarığı. BakıAmerika layihələrini milli maraqlarla uzlaşdırır, alətə çevrilmir.Bu, vassal asılılığı deyil, şüurlu tərəfdaşlıqdır: tranzit təsirvasitəsinə, infrastruktur isə XXI əsrin valyutasına çevrilir.
Yaxın illərdə ABŞ regionun nəqliyyat və enerji dəhlizlərinə 10milyard dollara qədər sərmayə yatırmağı planlaşdırır. Chevron,Honeywell və General Electric Bakı Beynəlxalq Dəniz Limanınınmodernləşdirilməsində iştirak imkanlarını nəzərdən keçirir, Amerikabankları isə TRIPP marşrutu çərçivəsində ticarət əməliyyatlarınınbir hissəsinin dollarlaşdırılmasını araşdırır. Bu, sadəcə rəqəmlərdeyil - struktur dəyişikliyidir: Vaşinqton Avrasiyanın geo-iqtisadixəritəsini yenidən yazmaq, Rusiya infrastrukturundan asılılığıXəzər-Azərbaycan oxu ilə əvəzləmək istəyir.
Başlanğıc nöqtəsi olan C5+1 formatı əslində yeni doktrinanın -qarşılıqlı asılılıq doktrinasının alətinə çevrilir. Mərkəzi Asiyavə Cənubi Qafqaz artıq ideologiyadan daha çox infrastrukturun,diplomatik şüarlardan daha çox ticarət yollarının əhəmiyyət kəsbetdiyi məkandır. Bu reallıqda Azərbaycan sadəcə körpü deyil, yeniAvrasiya arxitekturasının dayağıdır. Burada ABŞ, Çin, İran, Türkiyəvə Avropanın maraqları kəsişir - və məhz burada Bakı bu maraqlararasında tarazlığı qoruyur.
Uzunmüddətli perspektivdə bu, Azərbaycana təkcə iqtisadi deyil,siyasi sığorta da qazandırır. Eyni anda Amerika, Çin və İranlayihələrində iştirak etməklə Bakı xarici təzyiq riskləriniminimuma endirir və suverenliyini möhkəmləndirir. Dünya neft vəqazdan çox, məlumat, logistika və nadir metallar dövrünə daxilolur. Bu yeni reallıqda tranzit hakimiyyətdirsə, Azərbaycan artıqsübut edib: o, bu hakimiyyəti şüarlarla deyil, infrastrukturlaidarə etməyi bacarır.
2025-ci ilin noyabrına təyin olunan Vaşinqton C5+1 sammitiABŞ-ın bölgəyə qayıdışını deyil, Amerikanın Avrasiyada yeni siyasətmərhələsini rəsmiləşdirir. Diplomatiya vitrinindən arxada xammalaxınları, nəqliyyat dəhlizləri və texnoloji zəncirlər üzərindənəzarət məntiqi formalaşır. Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz artıqmaraqlar məkanı deyil, infrastruktur rəqabəti arenasıdır. Və buradaBakının üstünlüyü ondadır ki, o, ziddiyyətli güclərin maraqlarınıbalansı pozmadan inteqrasiya edə bilir.
Donald Tramp üçün biznes kateqoriyalarında düşünmək təbiidir:nəqliyyat dəhlizləri onun üçün monetizasiya oluna bilənaktivlərdir. Azərbaycan üçün isə bu, regional axınları idarə etməyəvə xarici təsirləri balanslaşdırmağa imkan verən stratejirıçaqlardır. Beləcə maraqlar simmetriyası formalaşır - tərəflərdənheç biri o birinə ideoloji model sırıtmadan, hər biri öz qazancınıəldə edir. Bayden dövründə Amerika siyasəti şüarlarla qurulurdusa,indi o, müqavilələr, infrastruktur və logistika üzərindəqurulur.
Azərbaycanın enerji və nəqliyyat potensialı ABŞ-nin “resurslarındiversifikasiyası” strategiyası üçün platformaya çevrilir. ABŞnadir torpaq metallarında Çindən asılılığı azaltmaq vəQazaxıstandan Xəzərə qədər alternativ təchizat zəncirləri qurmaqniyyətindədir. Bu mənzərədə Azərbaycan sadəcə “tranzit ərazisi”deyil, infrastruktur inteqratorudur: burada Transxəzər marşrutu,Zəngəzur dəhlizi, Cənub Qaz Dəhlizi və perspektivli Araz layihəsiqovuşur. Bu, artıq coğrafiya deyil - yeni nəsil logistikasistemidir, harada ki, nəqliyyat arteriyaları geosiyasi sinirlərfunksiyasını daşıyır.
ABŞ administrasiyası özəl kapital ilə xarici siyasət arasındasimbioz modelini qurur. 2025-ci ildən üç iri təşəbbüs işə salınır:“Trans-Caspian Energy Initiative”, “Critical Minerals Corridor” və“TRIPP” - “Trump Route for International Peace and Prosperity”. Buüç layihənin hamısı Azərbaycanın ərazisindən keçir. Enerjibaxımından bu, Xəzər qazının Avropaya ixracınıngenişləndirilməsidir; logistika baxımından - Mərkəzi Asiyanın YaxınŞərqlə birləşdirilməsidir; siyasi planda isə ABŞ-nin bölgədə hərbiiştirak olmadan təsirini möhkəmləndirməsidir.
Bu siyasətdə korporasiyalar əsas rol oynayır - onlar faktikiolaraq geo-iqtisadi ekspansiyanın alətlərinə çevriliblər.ExxonMobil, Chevron və Schlumberger Qazaxıstan və Özbəkistandaproqramlarını aktivləşdirib, lakin əsas halqa SOCAR-dır - Xəzəraxınlarını Türkiyə və Cənubi Avropa ilə bağlayan şirkət. Texnolojinəhənglər - Honeywell, General Electric, Microsoft - enerjisistemləri və nəqliyyat şəbəkələrinin idarə olunması üçün rəqəmsalhəllər tətbiq edirlər. Bütün bunlar regionun yeni texnolojitoxumasını formalaşdırır və Azərbaycan bu strukturda sadəcəpodratçı kimi deyil, öz resursu və baxışı olan tərəfdaş kimiiştirak edir.
Zəngəzur dəhlizinin statusundakı transformasiya xüsusi yertutur. Əgər əvvəllər bu layihə Azərbaycanı Naxçıvanla birləşdirəcəklokal təşəbbüs kimi görünürdüsə, indi o, qlobal infrastrukturoyununun elementi sayılır. Vaşinqton onu Çin Sintszyan marşrutunavə Rusiya nəqliyyat xətlərinə alternativ kimi görür, bu da dəhliziQərb üçün strateji obyektə çevirir. Paralel olaraq Tehran özversiyasını - Araz dəhlizini irəli sürür, burada Azərbaycan bərabərtərəf kimi çıxış edir. Nəticədə Bakı ikiqat üstünlük qazanır: ikimarşrut, iki investor, iki istiqamət. Bu, geosiyasət vəiqtisadiyyatın sinerji yaratdığı nadir vəziyyətdir - toqquşma yox,uyğunluq.
Vaşinqton çox yaxşı anlayır ki, Bakı olmadan bu marşrutların heçbiri işləməyəcək. Azərbaycan əsas kommunikasiya nöqtələrini -limanları, dəmir yolu qovşaqlarını, enerji magistrallarını, Ələt vəSanqaçal logistika mərkəzlərini nəzarətində saxlayır. Buinfrastruktur artıq beynəlxalq şəbəkələrə inteqrasiya olunub,onları kənardan keçmək texniki və iqtisadi baxımdan mənasızdır.Buna görə də Tramp administrasiyası təzyiq deyil, əməkdaşlıqxəttini seçib. ABŞ üçün Azərbaycan sadəcə tərəfdaş deyil -Avrasiyada yeni Amerika arxitekturasının dayağıdır.
İqtisadi baxımdan qazanc aydındır. World Bank və McKinsey-ninhesablamalarına görə, TRIPP marşrutunun reallaşması Mərkəzi Asiyailə Avropa arasındakı ticarət dövriyyəsini beş il ərzində 35 faizartıra, Azərbaycanın tranzit gəlirlərini isə illik üç milyarddollara çatdıra bilər. Bununla yanaşı, nəqliyyat sektorumultiplikativ təsir əldə edəcək: dəmir yollarının modernləşməsi,limanların genişləndirilməsi, logistika mərkəzlərinin inkişafı.Lakin ən önəmlisi siyasi kapitaldır - Şərqlə Qərb arasında bütünəsas xətlərin keçdiyi ölkə statusu.
Məzkur mövqe incə diplomatiya tələb edir. Moskva ABŞ-ınfəallığını narahatlıqla izləyir, Pekin öz investisiyalarını təklifedir, Tehran isə təsirini itirməməyə çalışır. Azərbaycan isə“bərabər məsafəli iştirak” strategiyasını seçir: suverenliyinəhörmət edən və ideoloji sədaqət tələb etməyən hər kəslə əməkdaşlığaaçıqdır. Məhz buna görə Bakı bu gün həm Vaşinqton, həm Tehran, həmPekin, həm də Brüssel ilə layihələri eyni vaxtda aparan, Ankaraylada ziddiyyətə girməyən yeganə iştirakçıdır.
Bu mənada Azərbaycan artıq başqalarının modelini təkrarlamayan,öz modelini quran dövlət nümunəsidir. Onun strategiyası köhnəmənada “çoxvektorlu siyasət” deyil, funksional neytrallıqdır -ziddiyyətli axınları bir sistemdə birləşdirib, hər kəsin qazandığı,lakin nəzarətin Bakıda qaldığı vəziyyət yaratmaq bacarığı.Tranzitin hakimiyyət ekvivalentinə çevrildiyi dünyada Azərbaycan bumövqeni strateji özünütəminat alətinə çevirir.
Donald Tramp Amerikaya bölgəyə dönüş yolunu intuitiv, ammapraqmatik şəkildə açır. O, Azərbaycanda savaşlara girmədən, hərbibazalara pul xərcləmədən iqtisadi hədəflərini reallaşdıra biləcəyi“iş platformasını” görür. Onun administrasiyası biznes məntiqi iləişləyir: əgər ölkə etibarlıdırsa, gəlir gətirirsə və stratejimövqeyə malikdirsə - deməli, o, tərəfdaşdır. Məhz buna görəAzərbaycan bu gün siyasətin obyekti deyil, qüvvələr nisbətinə təsirgöstərə bilən subyektdir.
Avrasiyanın yeni xəritəsi formalaşır - burada enerji, logistikavə texnologiyalar vahid sistemdə qovuşur. ABŞ resurslara vəmarşrutlara çıxış əldə edir, Mərkəzi Asiya investisiya vətexnologiyalardan bəhrələnir, Azərbaycan isə nəzarət və siyasiçəkisini artırır. Bu nə ittifaqdır, nə də asılılıq - bu, mürəkkəb,lakin qarşılıqlı fayda üzərində qurulmuş balansdır, hansı ki, hərelement digərini tamamlayır.
Bəhs etdiyimiz struktur artıq gurultulu şüarlara ehtiyac duymur- o, özü-özünə işləyir və Azərbaycanı yeni dövrün əvəzolunmazoyunçusuna çevirir. XXI əsrdə güc ordunun sayına deyil, kəsişənmarşrutların miqyasına görə ölçülürsə, Bakı artıq gələcəkAvrasiyanın açarlarını əlində tutan şəhərlər sırasında yerinialıb.
Yeni dünyada, neft öz simvolik dəyərini itirərkən, marşrutlaryeni hakimiyyət forması kimi yüksəlir. Azərbaycan elə bir mərhələyəqədəm qoyur ki, burada coğrafiya strategiyaya, infrastruktur isədiplomatiyanın dilinə çevrilir. Bu, sadəcə yeni yollar dövrü deyil- bu, yeni mənalar dövrüdür.
Bakı sübut etdi ki, başqalarının ambisiyalarının obyekti olmaqlazım deyil - onların memarı olmaq mümkündür. Regiondakı bəzidövlətlər hələ də himayədar axtararkən, Azərbaycan artıqkommunikasiyaların himayədarına çevrilib - ABŞ ilə Çinin, İran iləTürkiyənin, Avropa ilə Mərkəzi Asiyanın maraqlarını birləşdirənnöqtəyə. Onu bu mövqeyə gətirən pafoslu bəyanatlar deyil, realkörpülər, limanlar və enerji xətləri olub. Azərbaycan bu günqitənin hərəkət istiqamətini və tempini müəyyən edən oyunçudur.
ABŞ-yə məhz belə tərəfdaşlar lazımdır, çünki xammal asılılığıdövrünü tranzit imperiyaları əsri əvəzləyir. Əgər Amerika MərkəziAsiyaya Azərbaycandan keçərək qayıdırsa, bu təsadüf deyil - bu,etirafdır. Bakı artıq təkcə coğrafi deyil, intellektual mərkəz kimidə yeni Avrasiyanın parçasına çevrilib.
Cəmi on il əvvəl bir çoxları Azərbaycanı karbohidrogenixracatçısı kimi görürdülər. Bu gün isə o, sabitlik, marşrutlar,infrastruktur və əməkdaşlıq modelləri ixrac edir. O, müharibəaparmır - qitələri birləşdirir. Və bunu XXI əsrin məntiqi ilə edir:sərhədlərdən yox, əlaqələrdən keçərək.
Vaşinqtonda keçiriləcək C5+1 sammiti, yəqin ki, tarixə sadəcədiplomatik mərasim kimi yox, Azərbaycanın Avrasiya arxitekturasınınürəyinə çevrildiyi an kimi düşəcək. Dünya artıq qarşıdurma əsrindəninfrastruktur diplomatiyası dövrünə keçir - burada güc raketlərlədeyil, yolların kilometrilə və daşınan yüklərin milyon tonları iləölçülür.
Əgər bu əsr doğrudan da “yeni marşrutlar dövrü”nə çevriləcəksə,o zaman gələcəyin yolu məhz Bakıda başlayacaq - burada hərəkət edəntəkcə mallar deyil, qarşılıqlı asılı dünyanı formalaşdıran ideyanınözüdür.
