XXI əsr dünya tarixində türk dövlətləri və türkdilli xalqlar üçün yeni mərhələnin başlanğıcı hesab oluna bilər. Bu mərhələnin əsas ağrı nöqtələrindən biri dilin vahidləşməsi, ortaqlığa və saflaşmaya doğru irəliləməsidir. Türk xalqlarının birliyi ideyasının yalnız siyasi və iqtisadi platformalarda deyil, mədəni və dil birliyində daha güclü təməl tapacağı şübhəsizdir. Bu baxımdan dil məsələsi, qürurumuz, kimliyimiz və gələcəyimiz baxımından həlledici amildir. Xüsusilə də, Azərbaycan türkcəsinin bugünə qədər müxtəlif təsirlərə məruz qalması, onu daha saf və qarşılıqlı anlaşmaya uyğun hala gətirmək, tarixi bir məsuliyyətdir.
Siyasi şərhçi Vasif Əfəndiyev "Sherg.az"a deyib ki, Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Türk dilidir. Ekspert vurğulayıb ki, uzun illər ərzində bu dilə “Azərbaycan dili” adı altında formal hüquqi status verilsə də, onun türklüyü çox zaman ikinci plana keçirilib:
"Əslində bu, həm tarixi ədalətsizlik, həm də mədəni təhrifdir. Dilimizdəki ərəb və fars mənşəli və ya rus imperiyasının gətirdiyi sözlərin çoxluğu dilimizin özündən doğan gücü və aydınlığı kölgəyə salır. Təqdirəlayiq haldır ki, artıq son illərdə bu məsələ cəmiyyət arasında daha çox müzakirə olunur və “dilimizin türk kimliyinə qaytarılması” prosesinə sosial tələb yaranır. Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycan türkcəsi cəmiyyətin müxtəlif qatları arasında səslənən ləhcələrdən toplanan sözlər əsasında ədəbi dil halına gətirilsə də, bu proses təbii deyil, siyasi məqsədlərlə yönləndirilmişdi. Dilimizə üstünlük təşkil etdirməli olduğumuz türk sözləri tədricən arxa plana keçib, “şairanəlik” xatirinə farsca sözlərlə əvəz olunub, elmi dilin "abidəsi" kimi ərəb dilindən kütləvi şəkildə tərcümə edilməmiş terminlər dilimizə qəbul edilirdi. Bunun nəticəsində yaranan "Azərbaycan dili" müasir dövrün tələblərinə uyğun gəlmir; dilin strukturunu mənəvi yük altında saxlayan yad sözlərin çoxluğu onun inkişafını ləngidir. Ortaq türkcə məcburiyyət deyil, tarixi borc və strateji zərurətdir".
Analitik qeyd edib ki, heç bir türk dövlətinin türkdilli dünyada digərinin dilindən üstünlüyü iddiası olmamalıdır: "Lakin bunu demək o demək deyil ki, “ortaq türkcə” yaradılması prosesində sıfırdan başlanmalı və ya hər kəs öz dilində israr etməlidir. Hazırda ən güclü, ən sistemləşmiş, ən zəngin elmi materiala malik olan türkcə Türkiyə türkcəsidir. Yüzillər boyunca yüz minlərlə elmi əsər, roman, şeir, dərslik və akademik material bu dildə yazılıb. Türkiyə türkcəsi, elmi və mədəni üstünlüyü sayəsində artıq hazır materialdır ,onu qəbul etmək türk birliyinin mərkəzinə daha çabuk çatmaq deməkdir. Burada tərəddüd etmək, hər bir türk dövlətində ayrı-ayrı akademik komitələr qurmaq, sıfırdan “yeni ortaq dil yaranması” xəyalları içində vaxt itirmək türk birliyinə yalnız zərər vuracaq.
Dilimizdəki ərəb, fars və rus mənşəli sözlərin çoxluğu təkcə linqvistik deyil, ideoloji yük daşıyır. Bu sözlər yalnız dilin quruluşunun deyil, düşüncə tərzimizin də dəyişməsinə səbəb olur. Fikrimiz yad dillə kökləndikcə öz düşüncə dünyamız da yadlaşır. Hər dil özünəməxsus düşüncə sistemi yaradır. Türk dili ilə düşünən insanın məntiqi ilə fars terminologiyası ilə düşünən insanın yanaşmaları fərqlidir. Məhz bu səbəbdən dilimizin təmizlənməsi yalnız estetik məsələ deyil ,milli şüurun azadlığa çıxmasıdır".
V.Əfəndiyev bəyan edib ki, türkdilli xalqlar arasında unudulmuş və ya yerli ləhcələrdə qorunan köhnə türk sözlərinin yenidən dirçəldilməsi və dilə qaytarılması vacib prosesdir:
"Bu yalnız ədəbi dilimizi zənginləşdirməyəcək, həm də dilin kökləndiyi tarixi yaddaşı diriltmiş olacaq. Türk Dövlətləri Təşkilatı yalnız iqtisadi və siyasi əməkdaşlıq platforması deyil, dil birliyi yarada biləcək ən güclü tarixi fürsətdir. Ortaq türkcə ilə bağlı tədbirlər yalnız kağız üzərində qalmamalı, dövlət və akademiya səviyyəsində ciddi praktiki addımlarla dəstəklənməlidir. Azərbaycan üçün prioritet hədəf öz dilini daha da saflaşdıraraq Türkiyə türkcəsi ilə inteqrasiya etmək öz dövlət dilinin türk kimliyini bərpa edib ,ortaq dilə keçidi sürətləndirmək olmalıdır. Dilimiz türk dilidir. Bu həm tarixi fakt, həm də milli qürurumuzun əsasıdır. Onu yad təsirlərdən təmizləmək, türk birliyinə qovuşdurmaq isə bizim borcumuzdur. Türk dünyasının gücü yalnız siyasi bloklanmada deyil, həm də ortaq dil, ortaq düşüncə və ortaq mədəniyyət formalaşdırmaqda gizlidir. Bu yolda tərəddüd deyil, cəsarət, küləyi gözə almaq deyil, öz küləyi ilə gələcəyi qurmaq gərəkdir".
Ekspert əlavə edib ki, türk birliyi dil birliyindən başlayır, o dil də hazırdır, adı üstündədir və bu Türkiyə türkcəsiddir:
"Dünyada dillərin müqayisəsində istifadə edilən ən mühüm meyarlardan biri feillərin bolluğu və çoxşaxəliliyidir. Feil sistemi dilin diriliyini, hərəkət və düşüncə çevikliyini göstərən əsas göstəricidir. Bu baxımdan Türk dili dünyanın ən zəngin dillərindən biri hesab olunur. Türk dilində təqribən 10 minə yaxın feil kökü mövcuddur və bu köklərdən müxtəlif şəkilçilər vasitəsilə minlərlə yeni feil yaratmaq mümkündür. Hərbir feil təkcə hərəkəti ifadə etmir, həm də o hərəkətin necə, hansı şəraitdə, hansı münasibətlə baş verdiyini göstərir. Bu isə türk dilinin elastik, dəqiq və geniş ifadə gücünə malik olmasının əsasıdır. Əksinə, bir zamanlar böyük imperiya dili olmuş fars dilində feil sayı orta hesabla 200 ədəd təşkil edir. Bu isə dilin fikirləri ifadə etmə imkanlarını məhdudlaşdırır, onu daha çox isimlərlə və sabit ifadələrlə işləməyə məhkum edir. Məhz buna görə fars dilində çox zaman əməllər təsviri yolla ifadə olunur, lakin türk dilində sadə və gözəl feil formaları ilə ifadə olunur. Ərəb dili zəngin söz bazasına malik olsa da, feil sistemi baxımından türk dilinin çoxsaylı şəkilçi sistemi və feildən törəmə imkanları ilə müqayisədə məhduddur. Türk dilinin feillərin şəkilçilərlə genişləndirilməsi, zaman, şəxs, inkar, nəqli, ehtimal, şərt, arzu və daha onlarca hallarda istifadəsi onu daha canlı və məna dolu dilə çevirir. Bu cəhətdən türk dilinin bütövləşməsi və şəkilçilərin sistemli şəkildə qorunub saxlanması onu dünyanın ən zəngin və qüdrətli dillərindən birinə çevirə bilər. Türk dilində həm qədim, həm də müasir fikirləri ifadə etmək üçün məhdudiyyət yoxdur. Dilin mexanizmi genişləndirməyə, yeniləşməyə və dəyişməyə açıqdır, bu isə təkcə dilin deyil, onu danışan toplumun da düşüncə gücünün göstəricisidir".
İsmayıl Qocayev
