Son illərdə insanların uzunmüddətli hədəflər qurmaq əvəzinə gündəlik problemləri həll etməyə və qısa müddətli qərarlarla irəliləməyə üstünlük verməsi təsadüfi davranış deyil. Bu yanaşma fərdi məsuliyyətsizlikdən çox, qlobal miqyasda formalaşan yeni həyat modelinin nəticəsi kimi ortaya çıxır və iqtisadi, sosial, texnoloji amillərin kəsişməsində formalaşır.
Əsas səbəblərdən biri gələcəyin proqnozlaşdırıla bilmə səviyyəsinin əhəmiyyətli dərəcədə azalmasıdır. Dünya Bankı və OECD-nin hesabatlarında qeyd olunur ki, son on ildə iqtisadi və sosial mühit əvvəlki dövrlərlə müqayisədə daha dəyişkən olub. Pandemiya, geosiyasi gərginliklər, inflyasiya dalğaları və iqlim riskləri uzunmüddətli planların tez-tez aktuallığını itirməsinə səbəb olub. Bu şəraitdə gələcək üçün qurulan planlar tez köhnəlir və insan davranışı adaptiv şəkildə qısa dövrə fokuslanır. Günü xilas etmək artıq zəiflik deyil, qeyri-sabit mühitdə rasional uyğunlaşma mexanizminə çevrilir.
Davranış iqtisadiyyatı bu prosesi psixoloji baxımdan da izah edir. Araşdırmalar göstərir ki, insan beyni yüksək qeyri-müəyyənlik şəraitində uzaq gələcəyi deyil, yaxın təhlükəsizlik ehtiyaclarını prioritetləşdirir. Nobel mükafatlı davranış iqtisadiyyatı tədqiqatlarında vurğulanır ki, risk və qeyri-müəyyənlik artdıqca insanlar uzunmüddətli qazancı deyil, qısa müddətli itkilərdən yayınmanı əsas məqsəd kimi qəbul edirlər. Bu da planlama davranışını daraldaraq gündəlik sabitliyi qorumağa yönəldir.
Əmək bazarındakı dəyişikliklər də bu düşüncə tərzini gücləndirir. Qlobal Əmək Təşkilatının məlumatlarına əsasən, daimi və proqnozlaşdırılan karyera modelləri yerini çevik, layihə əsaslı və qısa müddətli məşğulluq formalarına verir. Bu mühitdə beş və ya on illik planlama praktik baxımdan mənasını itirir. İnsanlar sabahkı gəlirə əmin olmadıqları şəraitdə bugünkü öhdəlikləri yerinə yetirməyə və mövcud resursları qorumağa üstünlük verirlər. Bu, xüsusilə gənc nəsil arasında daha aydın müşahidə olunur.
Texnologiya və informasiya mühiti də zaman üfüqünü qısaldan əsas faktorlardandır. Rəqəmsal platformalar sürətli cavab, ani nəticə və davamlı reaksiya mədəniyyəti formalaşdırır. Sosial mediada və gündəlik informasiya axınında gələcək planlar deyil, bu gün baş verənlər daha çox dəyər qazanır. Nevroelmi tədqiqatlar göstərir ki, davamlı qısa stimullar beynin uzunmüddətli planlama ilə bağlı mexanizmlərini zəiflədir və diqqəti indiki ana fokuslayır. Bu isə planlama deyil, reaksiya əsaslı davranış modelini gücləndirir.
Sosial mühit və kollektiv gözləntilər də bu tendensiyanı normallaşdırır. Əvvəllər gələcəyi planlama məsuliyyət və yetkinlik göstəricisi hesab edilirdisə, hazırda çeviklik və ani uyğunlaşma daha çox dəyərləndirilir. Uğurun sürətli əldə edildiyi obrazlar, qəfil dəyişən həyat hekayələri uzunmüddətli səbr və planlama mədəniyyətini kölgədə qoyur. Sosial müqayisə isə insanları planlama yox, geridə qalmamaq instinkti ilə hərəkət etməyə sövq edir.
