BAKI, 28 avqust. TELEQRAF
Milli ideologiya insanın, cəmiyyətin düşüncələrini formalaşdıran normalar toplusudur. Hər kəsin, hər qrupun özünün ideologiyası olur.Milli ideologiya dövlətçiliyin gücləndirilməsinə xidmət edir.Müasir milli ideologiya dedikdə ilk növbədə müstəqilliyin qorunması, beynəlxalq birlikdə nüfuzun qazanılması, sosial və iqtisadi inkişafın təmin edilməsi başa düşülür. Milli İdeologiya cəmiyyətin enerjisinin hərəkətverici qüvvəsidir. Onun hədəfləri, məqsədləri var. Dünyada mövcud olan bütün dövlətlərin ideologiyası var. Bu yazımızda sizəAzərbaycanın qonşu dövlətlərinin milli ideologiyaları haqqında məlumat verəcəyik.
Türkiyənin milli ideologiyası
Türkiyənin milli ideologiyası zamana, tarixi və sosial şərtlərə görə dəyişsə də,əsasən aşağıdakı sütunlar üzərində qurulub:
1. Kamalizm (Atatürkçülük)
Türkiyənin qurucu lideri Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən formalaşdırılan və uzun illər dövlət ideologiyası kimi qəbul edilən sistemdir.
Kamalizmin 6 əsas prinsipi vardır:
Cümhuriyətçilik (Respublikaçılıq) - Monarxiyanın yerinə xalqın seçdiyi idarəçiliyi əsas alır.
Laiklik (Dünyəvilik) -Dinin dövlət işlərindən ayrılması. Dövlətin dinlər qarşısında neytral olması.
Milliyətçilik (Millətçilik) - Etnik kimlikdən çox, ortaq tarix, mədəniyyət və dilə əsaslanan bir Türk millətçiliyi.
Xalqçılıq - Sosial təbəqələr arasında fərq qoymayan, bərabərliyi əsas alan prinsip.
Dövlətçilik - İqtisadiyyatın müəyyən hissəsində dövlətin aktiv rol alması.
İslahatçılıq - Cəmiyyətin müasirləşməsi üçün davamlı islahatların dəstəklənməsi.
2. Türkiyə millətçiliyi
1990-cı illərdən etibarən “etnik deyil, vətəndaşlıq əsaslı” millət anlayışı daha çox önə çıxmağa başladı. Bu, “Türkiyə Cumhuriyyəti vətəndaşı olan hər kəsin Türk hesab edilməsi” prinsipi ilə əlaqəlidir.
3. İslam və mühafizəkarlıq
2000-ci illərdən sonra, xüsusilə Ədalət və İnkişaf Partiyası (AKP) hakimiyyətində, milli ideologiya içərisində dini və mühafizəkar dəyərlər önə çıxdı.
Ənənəvi ailə dəyərlərinə vurğu
Dinin ictimai həyatda rolunun artması
Osmanlı mirasına daha çox dəyər verilməsi ilə müşahidə olunur.
4. Neo-Osmançılıq
Bu, Türkiyənin xarici siyasətində və mədəni yönümlərində son illərdə zaman-zaman görünən bir yanaşmadır. Osmanlı dövrünə və bölgədəki tarixi təsir sahələrinə maraq və bağlılıq ifadə edir.
5. Türk-İslam sintezi
1980-ci illərdə güclənən bu anlayış, Türk millətçiliyi ilə İslam dininin birləşdirilməsi ideyasıdır. Həm milli, həm dini dəyərləri bir araya gətirməyə çalışır.
Nəticə
Bugünkü Türkiyənin milli ideologiyası Kamalist miras, vətəndaşlıq millətçiliyi, İslam və mühafizəkarlıq, və geosiyasi ambisiyalar kimi müxtəlif elementlərin qarışığından ibarətdir. Fərqli dövrlərdə bu elementlərdən biri digərlərinə nisbətən daha dominant ola bilir.
Rusiyanın milli ideologiyası
Şimal qonşumuz Rusiyanın milli ideologiyasıdövlətin siyasi, mədəni və tarixi əsaslarını qorumağa, xalqın milli kimliyini gücləndirməyə və onun dünyadakı rolunu müəyyənləşdirməyə yönəlmiş dəyərlər və ideyalar sistemidir. Müasir Rusiyada milli ideologiya həm dövlət səviyyəsində, həm də ictimai diskursda mühüm yer tutur.
Rusiyanın milli ideologiyasının əsas elementləri
1. Dövlətçilik və güclü mərkəz
Rus ideologiyasında tarixi olaraq güclü dövlət anlayışı əsas yer tutur. Rusiya özünü tarixi imperiya və supergüc kimi görür. Dövlətin mərkəzləşdirilmiş rolu — idarəetmədə, təhlükəsizlikdə və siyasətdə dominantdır.
2. Vətənpərvərlik
Rusiya xalqı üçün tarixi qələbələr,xüsusilə İkinci Dünya Müharibəsində əldə olunan qələbəninyaddaşlarda saxlanılması, təbliği rus milli ideologiyanın əsas hissəsidir.
3. Tarixi irsə və ənənələrə hörmət
Pravoslavlıq, rus ədəbiyyatı, mədəniyyəti, imperiya və Sovet dövrü irsi milli kimliyin formalaşmasında həlledici amillər kimi təqdim olunur.
4. Rusiyanın özünəməxsusluğu
Rus ideologiyası Qərb dəyərlərindən fərqlənən "rus yolu"nu — "müstəqil sivilizasiya modeli" kimi təqdim edir. Nə qədər mübahisəli görünsə də, bu, Rusiyanın öz dəyərlərinə və idarəetmə modelinə malik olmasından xəbər verir.
5. Multietnik və çoxmillətli birlik
Rusiya Federasiyası müxtəlif etnik və dini qruplardan ibarətdir. Rusiya ideologiyası bu müxtəlifliyi vahid rus dövləti vətəndaşlığı ətrafında birləşdirməyə çalışır.
Müasir dövrdə ideologiyanın təsiri
Bu gün Rusiyanın milli ideologiyasında aşağıdakılar ön plana çıxıb:
Rusiya dünyada güc mərkəzidir və Qərblə rəqabət aparır.
Ənənəvi ailə və dini dəyərlərin qorunması
Uşaqlarda vətənpərvərlik ruhunun tərbiyəsi (məktəblərdə vətənpərvərlik dərsləri).
"Rus dünyası" (русский мир) konsepsiyası — rus dilinin və mədəniyyətinin sərhədlərdən kənarda da qorunması.
Ukrayna müharibəsi fonunda dövlət ideologiyası daha sərt milli və anti-Qərb ritorikasına keçib.
İranın milli ideologiyası
İran İslam Respublikası olaraq həm dini ideologiyaya, həm də millətçilik (fars mərkəzli) ənənələrinə əsaslanır.
İslam və Velayət-i Fəqih (Vilayət-i Fəqih)
İranın milli ideologiyasının əsasında şiə islamı dayanır. Velayət-i Fəqih – yəni “fəqihin vilayəti” doktrinası Ayətullah Ruhullah Xomeyni tərəfindən formalaşdırılıb və bu gün də dövlətin hüquqi-siyasi əsasını təşkil edir. Bu nəzəriyyəyə əsasən, ali dini lider (Ali Rəhbər) həm dini, həm də siyasi hakimiyyətə sahibdir.
İslam İnqilabı irsi
1979-cu il İslam İnqilabı İranın milli ideologiyasında dönüş nöqtəsi oldu. İnqilabdan sonra İranın milli kimliyi dini əsaslarla yenidən quruldu və “Qərb təsirindən azad, müstəqil və islami” model kimi təqdim edildi.
Anti-imperializm və anti-Qərb mövqeyi
İran ideologiyası uzun illərdir ABŞ və İsrail əleyhinə ritorika üzərində qurulub. Xomeyni dövründən bəri İran özünü Qərbin hegemoniyasına qarşı dayanan müstəqil bir güc kimi təqdim edir.
Milli-mədəni kimlik və Fars mərkəzçiliyi
Hərçənd İran İslam dövləti kimi tanınır, fars dili və fars mədəniyyəti milli ideologiyanın əsas daşıyıcısıdır. İran çoxmillətli dövlətdir (azərbaycanlılar, kürdlər, ərəblər və s.), lakin dövlət ideologiyası əsasən fars mədəniyyətinə üstünlük verir.
İslam həmrəyliyi və “məzlumların müdafiəsi”
İran özünü yalnız bir dövlət kimi deyil, həm də bütün dünyada “məzlum müsəlmanların” və şiələrin himayədarı olaraq təqdim edir. Bu ideologiya İraqda, Livanda (Hizbullah), Suriyada və Yəməndə İranın təsir dairəsini artırmaq üçün istifadə olunur.
Ermənistanın milli ideologiyası
Ermənistanın milli ideologiyası əsasən etnik millətçilik, tarixi yaddaş, diaspora faktoru, və təhlükəsizlik mərkəzli siyasət kimi elementlərə əsaslanır.
Bu ideologiyanın əsas sütunları aşağıdakılardır:
1. Etnik Millətçilik (Erməni Millətçiliyi)
Ermənistanın milli ideologiyasının mərkəzində etnik erməni kimliyi dayanır.
Bir millət, bir xalq ideyası güclüdür.
Erməni Apostol Kilsəsi və erməni dili milli identikliyin əsas sütunlarındandır.
Ermənistan vətəndaşı olmaqdan çox, etnik erməni olmaq milli kimliyin əsas elementi hesab edilir.
2. Tarixi Yaddaş və “Soyqırımı” İdeologiyası
1915-ci ildə Osmanlı dövründə baş verən hadisələr Ermənistanın milli ideologiyasında mərkəzi yer tutur.
Bu hadisə, həm daxili həm də xarici siyasətdə milli birliyə çağırış və diaspora ilə əlaqələrin gücləndirilməsi üçün istifadə olunur.
Dünya üzrə 8-10 milyon arası erməni diasporası var, bu isə Ermənistan əhalisindən qat-qat çoxdur.
Erməni birliyi türklərə qarşı tarixi mübarizənin davamı kimi təqdim edilir.
Gürcüstanın milli ideologiyası
Gürcüstanın milli ideologiyası bir neçə əsas prinsip və istiqamət üzərində qurulub:
1. Gürcü Millətçiliyi
Gürcüstanın milli ideologiyasının əsas dayağı etnik gürcü kimliyi üzərində quruludur.
Gürcü dili və pravoslav xristian dini milli identikliyin əsas elementləridir.
Xalq arasında “gürcü olmaq üçün gürcü kimi düşünmək və yaşamaq” fikri geniş yayılıb.
Bu yanaşma milli birliyi gücləndirsə də, çoxmillətli bir ölkə olan Gürcüstanda etnik azlıqlarla (azərbaycanlılar, ermənilər, abxazlar, osetinlər və s.) gərginliklərə səbəb ola bilər.
2. Tarixi İrs və Xristianlıq
Gürcüstan özünü Avropanın ən qədim xristian dövlətlərindən biri olaraq təqdim edir (IV əsrdən bəri xristianlıq rəsmi dindir).
Gürcü Apostol Kilsəsi milli identikliyin formalaşmasında çox mühüm rol oynayır.
Tarixi şəxsiyyətlər (məsələn, Kral David Aghmashenebeli, Kraliça Tamar) ideologiyada mərkəzi obrazlardır.
3. Avroatlantik məkana inteqrasiya
Gürcüstanın milli ideologiyası, xüsusilə 2003-cü il Qızılgül İnqilabından sonra, Avropa İttifaqı və NATO inteqrasiyasını açıq şəkildə dəstəkləyir.
“Gürcüstan Avropadır” şüarı həm daxili siyasətdə, həm də beynəlxalq platformalarda istifadə olunur.
Bu ideologiya Rusiya ilə münasibətlərdə ideoloji və geosiyasi ziddiyyət yaradır. Avrointeqrasiya xətti“Gürcü Arzusu - Demokratik Gürcüstan” partiyasının fəxri sədri Bidzina İvanişvilinin hakimiyyətə gəldiyi dövrdən sonra (2011) zəifləməyə başladı.
4. Rusiya əleyhdarlığı və təhlükəsizlik
2008-ci ildə baş verən Rusiya-Gürcüstan müharibəsi, Abxaziya və Cənubi Osetiyanın de-fakto itirilməsi milli travmaya çevrilmişdir.
Rusiya əleyhdarlığı və torpaqların "işğaldan azad edilməsi" ideyası milli ideologiyada geniş yer tutur.
Bu kontekst Gürcüstanda müstəqillik və suverenlik düşüncəsini gücləndirən faktordur.
Ancaq son illər Gürcüstanın xarici siyasətində Rusiya və Qərb arasında balanslı siyasi xəttin qorunduğunu müşahidə etmək olar.
Bu yazı “Jurnalist Təşəbbüslərinin Təşviqi” İctimai Birliyi tərəfindən QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirilən “Milli ideologiyaya yönəlik təxribatlar əleyhinə fəaliyyətin təşviqi” layihəsi çərçivəsində hazırlanıb. Yazının məzmununda əks olunan fikir və mülahizələr müəllifə aiddir və Azərbaycan Respublikasının Qeyri-Hökumət Təşkilatlarına Dövlət Dəstəyi Agentliyinin rəsmi mövqeyini əks etdirməyə bilər.
